Abortus: een poging om mijn gedachten te ordenen

De keuze van Gertjan

De laatste tijd laait met regelmaat het publieke debat over abortus op. Het wordt vooral gevoerd via social media als Twitter en Facebook. Voor- en tegenstanders vliegen elkaar in de haren met veroordelingen als: ‘doe niet zo bekrompen’ of juist: ‘abortus is moord’. Ik vind het lastig… want ik begrijp de standpunten en emoties aan beide kanten. Hoe praat je genuanceerd over zo’n beladen onderwerp? Theoloog Stefan Paas deed eind 2020 een poging. In onderstaand paper ordent hij zijn gedachten over de abortusdiscussie. Wij mochten het overnemen. Het lezen waard!

Verbeten cultuurstrijd

Weinig onderwerpen zijn zo verhit als abortus. Althans, dat is mijn ervaring. In Amerika is abortus onderwerp van een verbeten cultuurstrijd, minstens sinds Roe vs. Wade (1973), tussen ‘pro life’ en ‘pro choice’. In Nederland is die strijd in de jaren tachtig min of meer uitgevochten en beslecht, maar vanuit de VS blijven discussies overwaaien. Op Twitter krijg je er ook je deel van mee. In dit paper probeer ik m’n gedachten over het onderwerp te ordenen, in de hoop dat het ook anderen kan helpen om het gesprek hierover te (blijven) voeren.

De verbetenheid en absoluutheid waarmee de discussie van beide kanten wordt gevoerd, zorgt ervoor dat elke nuance verdwijnt. Gesprekken hierover zijn beladen met retoriek, argwaan en wederzijdse verwijten. Er lijkt geen ‘midden’ meer te bestaan: je bent helemaal voor of helemaal tegen. Het is dan ook op eieren lopen als je hierover genuanceerd probeert te praten.

“Nuance??? Wat??? Wil jij dan beweren dat een baby doden geen moord is???”
Of: “welke nuance??? Waar bemoei je je mee??? Zeker weer zo’n vent die ongevoelig oordeelt over vrouwen!!!”

Tsja… dan ben je uitgepraat. En zo worden de meeste gesprekken over abortus voortijdig afgebroken.

Lees ook: Maakt ambitie gelukkig?

Twee uitersten

Kan dat beter? Hier wil ik eerst kijken naar de meest absolute posities in het debat over abortus. Aan de ene kant hoor je dat abortus ‘moord’ zou zijn. In Nederland is dat niet zo’n veelgehoord standpunt meer, maar in Amerika leeft het nog sterk. Aan de andere kant hoor je dat abortus geheel en al een zaak is van zelfbeschikking en dat mannen zich er sowieso niet mee moeten bemoeien. Kort gezegd, aan de ene kant wordt abortus moreel ‘overladen’ (moord!) en aan de andere kant wordt abortus ontdaan van elke mogelijke morele lading (‘gewoon een ingreepje’). Beide posities lijken me weinig behulpzaam. Ik vermoed ook dat ze elkaar oproepen en versterken – zoals zo vaak het geval is in gepolariseerde debatten.

“Aan de ene kant wordt abortus moreel ‘overladen’ (moord!) en aan de andere kant wordt abortus ontdaan van elke mogelijke morele lading (‘gewoon een ingreepje’)

Positie A: zelfbeschikking

Laten we eerst kijken naar de in Nederland meest populaire positie (in Amerika vaak aangeduid met ‘pro choice’). Kort samengevat: abortus is een (niet al te ingewikkelde en belastende) medische ingreep, waarover alleen de vrouw zelf kan beschikken. Zij is ‘baas in eigen buik’ en uit die buik laat zij een stukje weefsel verwijderen dat – als het zou doorgroeien – haar leven zwaarder zou belasten dan zij aankan. Dat is haar goed recht en alleen haar eigen zaak. En buitenstaanders moeten zich sowieso niet bemoeien met iets wat hen niet aangaat.

Bezwaren

Hiertegen kun je verschillende bezwaren aanvoeren. Ook weer kort samengevat:

• Een foetus is niet zomaar een onderdeel van het lichaam van de vrouw. In die zin staat abortus niet gelijk aan – zeg – een blindedarmoperatie. Ook als je een foetus (nog) geen ‘mens’ of ‘persoon’ zou noemen, dan nog kan iedereen het er volgens mij over eens zijn dat een foetus op z’n minst een ‘iets’ is dat een ‘iemand’ kan worden. Bij abortus beschikt de vrouw dus niet alleen over zichzelf, maar ook over een potentieel menselijk persoon. Zij maakt de realisering van die persoon onmogelijk. Dat maakt het een moreel thema.
• Als de vader in beeld is en zijn verantwoordelijkheid wil nemen (of zelfs heel graag het kind zou willen houden), beslist de vrouw ook over zijn vaderschap. Zij ontneemt hem dat. Zij beslist dus niet alleen over haar eigen moederschap, maar ook over zijn vaderschap. Ook dat maakt het een moreel thema.
• Een abortus wordt doorgaans niet door de vrouw alleen uitgevoerd. Daarbij zijn artsen en verplegend personeel betrokken. Zij treden handelend op en daarvoor dragen zij verantwoordelijkheid (aangenomen dat hun handelen niet gedwongen is).
• Het argument dat een ander (een man) niet kan oordelen over een vrouw die abortus laat plegen, is zwak. Als het inderdaad zo is dat we alleen kunnen oordelen over iemand in wie we ons volledig kunnen inleven en wier ervaringen we helemaal kunnen delen, blijft er weinig over. Dan zou een vrouwelijke rechter van middelbare leeftijd uit een liefdevol grachtengordelgezin ook zaken moeten weigeren met laagopgeleide jongemannen die een IQ van onder de 80 hebben en uit gebroken gezinnen komen. Inlevingsvermogen is belangrijk bij moreel oordelen, maar het is niet zo dat de onmogelijkheid om ons (helemaal) in een ander te verplaatsen ons het recht ontneemt om te oordelen over het handelen van de ander.

Kortom, het klopt niet dat de vrouw bij abortus alleen beschikt over haar eigen lichaam, en het klopt ook niet dat een ander (‘man’) geen recht heeft om te oordelen over de keuze van de vrouw voor abortus. Dat zou alleen kloppen wanneer abortus geen moreel thema was, c.q. wanneer het gelijk zou staan aan nagels knippen of een blindedarmoperatie. Maar het is duidelijk dat abortus een moreel thema is, juist omdat de vrouw hier niet alleen over haar eigen lichaam beschikt.

Lees ook: Kun je kiezen voor kwetsbaarheid?

Positie B: moord

Het is nu al duidelijk dat het springende punt bij abortus de status van de foetus is. Een foetus is niet zomaar een stukje weefsel, zoals ik hierboven beargumenteerde. Maar het andere uiterste is dat een foetus gelijk zou staan aan een persoon, een mens in volle rechten. Hier belanden we in ingewikkeld gebied, waar morele en medische argumenten door elkaar lopen. In elk geval betogen veel critici van abortus (in Amerika ‘pro-lifers’
geheten) dat een foetus vanaf de conceptie geheel en al beschermwaardig is, zoals ieder mens. Kort samengevat:

Abortus is het doden van een nog ongeboren mens. Het doelbewust doden van mensen heet ‘moord’. Het is een grof moreel schandaal dat zoiets niet slechts is toegestaan in veel landen, maar zelfs wordt gefaciliteerd door de overheid. Het komt er in feite dus op neer dat jaarlijks tien- of honderdduizenden mensenlevens worden vernietigd, en dat is het moreel failliet van onze westerse samenlevingen.

“Een foetus is niet zomaar een stukje weefsel. Het andere uiterste is dat een foetus gelijk zou staan aan een persoon, een mens in volle rechten”

Bezwaren

Ook hiertegen kun je verschillende bezwaren aanvoeren. Zo kort mogelijk:

• Het is vaak onduidelijk hoe men in deze positie ‘mens’ of ‘persoon’ definieert. Als het vanaf de conceptie is, dan zou beargumenteerd moeten worden wat een klompje cellen gemeen heeft met, zeg, premier Rutte of moeder Theresa. Dat valt nog niet mee. Als de beschermwaardigheid later begint, dan zou beargumenteerd moeten worden wanneer die dan precies begint. Bovendien heb je dan in feite al afstand gedaan van het ‘abortus = moord’-argument en ben je vooral bezig met te kijken naar de termijn waarbinnen abortus nog wel zou mogen plaatsvinden.
• Je kunt beargumenteren dat een bevruchte eicel al direct alle erfelijke eigenschappen heeft die zij nodig heeft om uit te groeien tot een volwaardig mens. Maar is zij daarom gelijk aan een persoon of mens? Iets wat in potentie een mens is, is daarmee naar mijn idee nog geen mens. Een eikel is in potentie een woudreus, maar daarmee is hij nog niet gelijk aan een woudreus, zelfs als we nu al zouden weten dat de eikel de tijd zou krijgen om uit te groeien tot een grote boom. Vaak weten we dat natuurlijk niet; er zijn heel veel potenties die ongerealiseerd blijven. Ik ben theoloog, maar in potentie ben ik misschien wel een boswachter. Als mijn leven anders was gegaan, was ik wellicht boswachter geweest. Maar daarmee bén ik het nog niet, en ik was het ook nooit. Dus ook dat argument van ‘potentieel mens/persoon’ lijkt me niet voldoende om een ongeboren kind (in elk geval tot een zeker aantal weken/maanden) een ‘mens/persoon’ te noemen.
• Een klassiek (vooral in de rooms-katholieke traditie gebruikelijk) argument is dat het (menselijk) ‘leven’ per definitie ‘heilig’ is, en dus beschermwaardig. Maar dit is ook een lastig argument in de praktijk. Immers, het ‘menselijk leven’ kennen we niet in abstractie, maar alleen in concrete levensvormen: van foetus tot premier Rutte, van comapatiënt tot topsporter, van wonderkind tot zwaar verstandelijk gehandicapt kind, van kluizenaar tot party-animal. Wat hebben die levensvormen gemeen met elkaar? Je komt dan al snel terecht bij een soort substraat van puur biologisch leven. Maar als dat leven inderdaad ‘heilig’ is, betekent dit dat elke vorm van leven op aarde beschermwaardig is, inclusief die van dieren en planten. Maar zo ver wil men toch meestal niet gaan. En in de praktijk zullen veel (niet alle) verdedigers van dit argument de doodstraf niet principieel afkeuren, evenals bijvoorbeeld ‘mercy killing’ op het slagveld. Dus er zijn situaties denkbaar waarin zelfs een volledig tot ontwikkeling gekomen menselijk leven gedood kan worden. Ofwel, zo absoluut ‘heilig’ is het (menselijk) leven ook weer niet altijd.
• Wie gevoelig is voor Bijbelse argumentatie, merkt al snel dat je in de Bijbel vergeefs op zoek gaat naar teksten over abortus. De enige tekst die er geregeld mee in verband wordt gebracht, is Exodus 21:22. Daar gaat het over een situatie waarin een vrouw een klap krijgt die als gevolg heeft dat haar zwangerschap wordt afgebroken. In dat geval hoeft de dader niet gedood te worden (de gebruikelijke straf bij moord), maar slechts een geldboete te betalen. Dat wijst erop dat de status van het ongeboren kind niet gelijk is aan dat van een willekeurig rechtspersoon. Hoeveel je daaraan precies moet hechten voor moderne debatten is niet zo duidelijk, maar in elk geval vind je geen klip en klaar argument tegen abortus in de Bijbel.

Kortom, het blijkt in de praktijk ingewikkeld om te onderbouwen dat menselijk leven vanaf de conceptie een persoon is en volledige rechtsbescherming geniet. Argumenten hiervoor lijden aan een zekere abstractie en het is in de praktijk onmogelijk ze consequent toe te passen. Abortus zonder meer gelijkstellen aan ‘moord’ is daarmee een claim die niet goed te onderbouwen is. Daarvoor zou je glashelder moeten kunnen beargumenteren dat er inderdaad geen verschil is tussen het verwijderen van een klompje cellen (weliswaar potentieel een mens) en het doden van een mens.

Lees ook: Hoe leren we wat goed en fout is?

Waar brengt dit me?

Als ik dit zo overdenk, kom ik tot de volgende voorlopige standpuntbepaling.

1. Abortus is een moreel issue. Het is niet puur en alleen een zaak van de vrouw zelf. Anderen kunnen en mogen er iets van vinden, zoals bij elk moreel issue het geval is. Zelf zie ik abortus niet als moord, maar daarmee is het nog niet probleemloos. Wie dat afdoet met ‘middeleeuws’ of ‘terug in de tijd’, maakt zich er naar mijn gevoel te gemakkelijk van af.
2. Bij abortus gaat het over het doden van menselijk leven. Het zou me te er gaan om een foetus (in elk geval tot een zeker aantal weken) een ‘mens’ of ‘persoon’ te noemen, maar het is in elk geval wel een ‘mens-in-wording’. Met een abortus verhinderen we doelbewust het realiseren van de potentie van een foetus. Moreel moeten we erover nadenken wat het betekent om de wording van een mens onmogelijk te maken. Dat kunnen we niet afdoen met ‘bemoei je er niet mee’.
3. Abortus vind ik daarom moreel bezwaarlijk. Afgezien van extreme situaties zou ik het in het algemeen afkeuren. Er zijn echter wel meer dingen die ik moreel problematisch vind, maar die ik niet zou willen verbieden. Denk bijvoorbeeld aan overspel of luiheid. Wat we moreel afkeuren en wat we strafbaar stellen is niet 1-op-1 hetzelfde. Ofwel, ik zou een moreel oordeel graag los zien van eventuele strafbaarstelling.
4. Iedereen, ook de felste tegenstander, is het erover eens dat abortus toegestaan moet zijn in bepaalde extreme situaties, zoals wanneer het leven van de moeder bedreigd wordt. Velen zullen dat nog wel verder willen oprekken, zoals bij verkrachting en incest, of bij grote aangeboren handicaps. Ofwel: niemand is ervoor om abortus in zijn geheel te verbieden. Iedereen ziet dat het op z’n allerminst soms een noodzakelijk kwaad is. Bijna iedereen ziet wel dat het leven soms gewoon heel hard is en ons voor vrijwel onmogelijke keuzes stelt.
5. Empathie en mededogen moeten in het algemeen een grote rol spelen in de morele beoordeling van abortus. Ik ken de verhalen van ‘pret-abortussen’ (“Ik ga op wintersport en ik wil geen dikke buik bij het skiën…”), maar in het algemeen moeten we ervan uitgaan dat vrouwen (en hun partners) niet lichtvaardig besluiten tot zoiets. En dat er vaak veel emotionele pijn gepaard gaat met het besluit tot abortus. Ook dat is een reden om abortus buiten het strafrecht te houden. Er is hier veel te veel risico dat kwetsbare en beschadigde vrouwen nog meer beschadigd worden.
6. Wettelijk moet er een redelijke termijn zijn waarbinnen abortus toegestaan is. Wat hier redelijk is, daarover kunnen de meningen verschillen. Ikzelf zou zeggen: wanneer een kind eenmaal levensvatbaar is buiten de baarmoeder, gaat het problematische karakter van abortus zozeer overwegen, dat het in mijn ogen strafbaar wordt. Het is dan moeilijk nog te zien wat het onderscheid is met een moeder die haar pasgeboren baby ombrengt. We hebben in het algemeen veel sympathie en begrip voor wanhopige moeders die zoiets doen, maar we ontslaan hen daarmee niet van vervolging. En hetzelfde geldt – misschien nog wel meer – voor omstanders die hen helpen bij het ombrengen van het kind. Ofwel: wie een kind aborteert binnen de termijn waarin het naar redelijkheid levensvatbaar kan worden geacht, is strafbaar. En wat mij betreft, zijn daarbij – normaal gesproken – de artsen die de abortus uitvoeren meer strafbaar dan de moeder zelf.
7. Gezien de steeds betere postnatale zorg verschuift de grens van levensvatbaarheid naar beneden. In Nederland kunnen vroeggeboren kinderen van 24 weken bijvoorbeeld vaak in leven blijven. Dat is echter ook de grens waar abortus nog is toegestaan. In mijn beleving schuurt dat. Het lijkt me heel legitiem om het debat te voeren of die grens niet naar beneden zou moeten. Ik zou zeggen: een beschaafde rechtsstaat doet z’n uiterste best om te voorkomen dat levensvatbare kinderen gedood worden.

“Empathie en mededogen moeten in het algemeen een grote rol spelen in de morele beoordeling van abortus”

Lees ook: Is kiezen voor jezelf egoïstisch?

Aandachtspunten voor het debat:

Als we het debat hierover voeren, op Twitter of waar dan ook, dan lijkt het volgende me belangrijk:

1. Tegenstanders van abortus (en zeker mannen!) moeten heel voorzichtig zijn met oordelen over vrouwen die hiertoe besluiten. Het verwijt dat er vaak kil en ongevoelig wordt geoordeeld, is helaas terecht. Ik denk dat hier in het algemeen eigenlijk alleen maar heel veel mededogen past.
2. Voorstanders van abortus zouden wat mij betreft iets meer sympathie mogen hebben voor de gevoelens van tegenstanders die er werkelijk van overtuigd zijn dat het hier gaat om het doden van mensen. Ook dat is een diepgewortelde en emotionele beleving, die veel pijn, boosheid en zorg kan veroorzaken.
3. Juist die emoties van beide kanten maken het gesprek vaak zo moeilijk en zorgen ervoor dat er al snel verwijten en verdachtmakingen klinken.
4. Juist het feit dat het hier om een complex moreel thema gaat, maakt dat het gesprek hierover lastig te voeren is. En dat zorgt er vaak voor dat voor- en tegenstanders het gesprek uit de weg gaan door zich te verschansen in hun opvattingen. Ik hoop dat bovenstaande helpt om dat niet of minder te doen. En zo niet, dan heb ik voor mezelf in elk geval m’n eigen gedachten verhelderd.

(Stefan Paas publiceerde dit artikel op Academia.edu. Overgenomen met toestemming.)

De vraag van Gertjan

Voeren we de discussie over abortus té extreem… teveel in termen van voor of tegen, zonder grijs gebied? Wat vind jij?

Geef ook je mening, reageer hieronder! ▼