Boekenclub: Nietzsche en nihilisme (2)

In september startten we met een nieuwe serie avonden van onze leeskring. We besloten het thema ‘Nietzsche en nihilisme’ op te pakken, met behulp van het boek Het Europese nihilisme: Friedrich Nietzsche over een dreiging die niemand schijnt te deren, van filosoof Paul van Tongeren. Eén van de deelnemers, Jonas van Dormolen, schreef een korte impressie van de derde bijeenkomst van de Boekenclub.

Amsterdam, 26 oktober 2021

Hoe schrijf je een kort verslag van een avond vol gesprekken over lastige materie? Ik moest denken aan de bekende wis- en natuurkundige, filosoof en theoloog Blaise Pascal, die eens schreef: “Ik schrijf je een lange brief, omdat ik geen tijd heb voor een korte”. Dat probleem had ik ook! Maar het is gelukt, al is het enigszins schematisch geworden.

Een interessante manier om beter grip te krijgen op het begrip nihilisme, is om de geschiedenis van dit fenomeen, dit concept te belichten. In zijn boek stelt Paul van Tongeren dat het beginpunt van nihilisme – als concept – in het christendom ligt. Vanaf daar trekt hij een lijn naar de filosofie van onder anderen de Immanuel Kant (“Nooit kunnen wij het Ding in Zichzelf aanschouwen”) en Johann Gottlieb Fichte (“Zelfs het Ding in Zichzelf is een construct van onze geest”), en vanaf daar naar de ‘duistere’ Romantiek en het Franse decadentisme.

“In een wereld waarin het Ik als ‘bouwer’ van zijn eigen wereld radicaal centraal staat, kan de mens zich tot een uiteindelijke staat van zinloosheid veroordeeld zien”

Over Nietzsche kun je stellen dat zijn gebruik van het woord ‘nihilisme’ een waarschuwing behelst. Namelijk: in een wereld waarin de christelijke ondergrond is weggevallen – en waarin het Ik als ‘bouwer’ van zijn eigen wereld radicaal centraal is komen te staan – is het goed mogelijk dat de mens zich tot een uiteindelijke staat van zinloosheid veroordeelt ziet. De mens, in zo’n eenzame positie, kan dan weleens om zich heen gaan slaan. Dat moet je zien als zijn poging om een nieuwe stabiliteit te vinden.

Lees hier ook het verslag van de eerste twee avonden van de leeskring

De mens die om zich heen slaat, zie je met name onder omstandigheden waarin niet alleen het denken, maar ook de fysieke omgeving steeds meer sporen vertonen van een grondige herordening – herstructurering – van de wereld. Zoals dat ook in Nietzsches negentiende eeuw het geval was. Hier komt dan ook een aanliggend thema kijken, dat van belang is in de geschiedenis van het nihilisme: de revolutionaire neiging tot totale afbraak van het oude. Om daarvoor in de plaats een utopie te creëren, met grote gevolgen.

“De mens die om zich heen slaat, zie je met name onder omstandigheden waarin niet alleen het denken, maar ook de fysieke omgeving steeds meer sporen vertonen van een grondige herordening”

Natuurlijk is het lastig in te schatten in hoeverre zoiets als ‘nihilisme’ verantwoordelijk was voor de grote omwentelingen van de twintigste eeuw. Denk aan de Russische Revolutie. Maar dat het in die tijd zelf een thema was, dat staat vast. Een andere interessante vraag krijg je wanneer je deze gedachten toepast op het heden. Kunnen wij mensen worden die ons tot deze staat van zinloosheid veroordeeld zien? Kunnen wij daardoor die eenzame mensen worden die zich – door het ontbreken van een uitweg – genoodzaakt voelen om om zich heen te gaan slaan?

Er zijn nog avonden van de Boekenclub op de dinsdagavonden 9 en 23 november 2021. En er volgt vermoedelijk een extra avond. Wil je nog deelnemen? Meld je dan hier aan.