Boekenclub: Nietzsche en nihilisme (4)
In september startten we met een nieuwe serie avonden van onze leeskring, rond het thema ‘Nietzsche en nihilisme’. Het boek dat centraal stond was Het Europese nihilisme: Friedrich Nietzsche over een dreiging die niemand schijnt te deren, van filosoof Paul van Tongeren. Mark Shaw, een van de initiatiefnemers van de Boekenclub, schreef deze slotimpressie, na de laatste bijeenkomst van leeskring.
Vorige week rondden we onze serie gespreksavonden over Nietzsche en het nihilisme af, met een persoonlijke avond waarop we reflecteerden en terugblikten op de Boekenclub. Sowieso stelden we vast dat de avonden mensen met verschillende achtergronden, ervaringen en perspectieven bij elkaar brachten. En we kozen ervoor om de vraag centraal te stellen, of de dreiging van het nihilisme ons deert. Daarmee konden we de avonden zowel theoretisch – wat is nihilisme? – als als persoonlijk maken: deert de dreiging ons?
Wat een nihilist gelooft
Het was bijzonder uitdagend om zo met elkaar in gesprek gaan, over allerlei zaken die te maken hadden met deze thematiek. Ik durf zelfs stellen dat dit soort initiatieven, waarbij iets van wederzijds begrip, vriendschappelijkheid en gezamenlijkheid ontstaat, niet onbelangrijk zijn in deze tijd. Hieronder deel ik de gedachten die ik na deze Boekenclub-serie heb over het nihilisme en de dreiging daarvan voor mij persoonlijk. Maar niet voordat ik heb opgeschreven dat ik als medeorganisator van de Boekenclub blij ben dat we deze serie gespreksavonden konden houden. Sterker nog, ik ben benieuwd naar een eventueel vervolg!
“Als dat verlangen naar ‘waarheid’ uiteindelijk een verlangen naar macht is, hoe komt de nihilist dan toch bij de waarheid uit?”
Wat een nihilist min of meer gelooft – dat wil zeggen, in de traditie van Friedrich Nietzsche – is mij door de Boekenclub een stuk duidelijker geworden. De avonden gaven me ook een beter idee van de kwetsbaarheden in de positie van een nihilist. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om het feit dat nihilisten (sterke) waarheidsclaims doen, maar ook impliciete kennisclaims over wat objectieve waarheid, goedheid, schoonheid en zin inhouden. De nihilist neemt, zo lijkt het, geen agnostische positie in over de ware aard van de werkelijkheid. Hierbij mis ik de zware argumentatie die de nihilist voor zijn claims nodig heeft. Ik heb wel een idee van de argumenten die nihilisten zullen aandragen, maar ik vind het vooralsnog vaag en summier. Wat zijn nou precies de argumenten van de nihilist?
Gevaar van zelfondermijning
Er dreigt ook een gevaar van zelfondermijning voor de nihilistische positie. Dit hangt samen met de pessimistische antropologie en geschiedvisie. De ‘wil tot waarheid’, die zo centraal is in het nihilistisch narratief over de ontmaskering van alle waarden, dreigt zelf verzwolgen te worden door de nihilistische ‘wil tot macht’. Als dat verlangen naar ‘waarheid’ uiteindelijk een verlangen naar macht is, hoe komt de nihilist dan toch bij de waarheid uit? Zou het kunnen dat de nihilistische ‘ontmaskering’ niet zoveel met waarheid te maken had en heeft?
En als alle verlangens een vorm van de ‘wil tot macht’ zijn, dan heeft de nihilist zelf geen echt verlangen naar waarheid of kennis. Zelfs als er wel ruimte blijft voor secundaire verlangens – die voortvloeien uit de wil tot macht – wordt de vraag opgeroepen waarom de nihilist zijn eigen nihilistische opvattingen en conclusies vertrouwt. Deze vraag wordt dringender door de claim dat de wil tot macht historische gezien een bron is van vele krachtige illusies. Hoe weet de nihilist dat hij zelf niet in een illusie gelooft?
Er gaat dreiging vanuit
De overtuigingskracht van het nihilisme komt misschien voor een deel doordat mensen geen geloofwaardig alternatief horen voor het wereldbeeld en narratief van de nihilist. Maar als het aankomt op het bieden van een geloofwaardig alternatief, dan zijn er ook voor mij veel vragen. Ik merk dat de wereld van de reële waarheid, goedheid, zin en schoonheid me trekt en dat het nihilisme voor mij niet filosofisch onaanvechtbaar is. Maar hoe beargumenteer je dat die eerdergenoemde wereld echt is, op een manier die zowel voor jouzelf als voor anderen standhoudt tegen de nihilistische kritiek? Dat is iets waar ik niet over uit ben. En voor mij gaat er wel degelijk een dreiging uit van het nihilisme.
“Ook gaat er duidelijk iets verloren als je de ervaringen van het goede, mooie, belangrijke, nuttige, zinvolle of dat wat de moeite waard is niet meer hebt”
Het nihilisme is wellicht vooral gevaarlijk als het doordringt tot het niveau van de ervaring en het dagelijks leven. Of als het gehanteerd wordt als wapen tegen morele bezwaren en, meer algemeen, elk beroep op de werkelijkheid. Het is niet niks als je alle bezwaren van de ander publiekelijk – of in ieder geval: in je eigen denken – aan de kant kan schuiven als ‘wil tot macht’. Daarmee heb je een krachtig wapen in handen. Ook gaat er duidelijk iets verloren als je de ervaringen van het goede, mooie, belangrijke, nuttige, zinvolle of dat wat de moeite waard is niet meer hebt. Dat gaat vérder dan het nihilistisch wegredeneren van onze ervaringen. Dan is, zo lijkt het, de ervaring zélf in overeenstemming gekomen met de nihilistische filosofie.
Heb jij interesse om bij te dragen aan een nieuwe serie avonden van onze Boekenclub. Heb jij daarvoor een boeiende diepe vraag, of een boek dat je graag met anderen wilt bespreken? Stuur ons dan een bericht via: info@degrotevragen.nl of via Instagram.
Lees ook:
Verslag eerste en tweede avond Boekenclub Nietzsche en nihilisme
Verslag derde avond Boekenclub Nietzsche en nihilisme
Verslag vierde avond Boekenclub Nietzsche en Nihilisme
