Boekenclub: Nietzsche en nihilisme (5)

In december rondden we een serie gespreksavonden van onze Boekenclub af. We bespraken een boek van filosoof Paul van Tongeren rond het thema was ‘Nietzsche en het nihilisme’. Intussen zijn we een nieuwe serie Boekenclub-avonden aan het plannen. (Wil je meedoen? Laat het dan weten!) Maar eerst blikken we nog één keer terug op de afgelopen leeskring-avonden. Deelnemer Boris Pinksterboer vertelt wat hij ervan leerde.

Onze Boekenclub-ontmoetingen waren voor mij steeds het hoogtepunt van de week. Het bracht mij veel om naar de andere deelnemers te luisteren en met hen van gedachten te wisselen. Het ontbreekt me aan de ruimte om in te gaan op wat er allemaal gezegd is, maar de vele boeiende gesprekken die we hadden hielden me voortdurend bezig. Mocht je willen meedoen aan de volgende serie gespreksavonden… ik zeg: doen!

Een massagraf

Deert de dreiging van het nihilisme ons? Dat was één van de grote vragen die we elkaar en onszelf stelden tijdens de Boekenclub. Mijn antwoord op deze vraag is in veel gevallen ja, omdat nihilisme:

• onze ethiek en moraliteit ondermijnt, alsook de goede wil, het goede handelen, de beheersing, het matigen van verlangens enz.
• ook politiek gezien invloed heeft. Volgens mij hebben we veel – steeds meer – moeite met het spreken over ethiek en met het constructief voeren van morele debatten.
• je wereldbeeld beïnvloedt of kan beïnvloeden; het leidt tot een kille, onverschillige, immanente – in zichzelf besloten – en puur materiële wereld. Daar word ik onrustig van.

Ook ga ik niet mee in het gelijkstellen van de mens aan de rest van de natuur, zoals de nihilist doet. Naar mijn mening is de mens wél de kroon op de schepping. We zijn meer dan de ‘wil tot macht’ – een liefdeloos perspectief. Want als liefde altijd wil tot macht zou zijn, zou het altijd nemen en onderdrukken zijn. Ik acht de mens hoger dan dat. Met de mens ontstaat de morele sfeer. Een zedelijke orde, waarbij een gelijkstelling van de mens aan de natuur gelijkstaat aan de hel. Een massagraf.

Morele sfeer

Ons bestaan vindt onherroepelijk plaats in die morele sfeer. De ontkenning van die sfeer is een vervreemding (van onszelf). Natuurlijk is het moeilijk, zo niet onmogelijk, om onze morele standpunten te funderen. De waarheid ervan aan te tonen. Maar het rationele fundament is, hoe belangrijk ook, niet de kern. De kern is een antwoord waar een antwoord geëist wordt. Terwijl God, rechten, vrijheid, berekenbaar geluk, welzijn en alle ontologische categorieën die wij eronder willen plaatsen als bijzaak aan de onderkant bungelen.

Het is in twijfel en in discussie dat we een fundament nodig hebben. Er is dus een duidelijk én belangrijk toepassingsgebied voor moraliteit. Maar om de kern ervan te ontkennen, omdat de grond zo lastig te verklaren is, dat is vervreemding. Een vervreemding die we ons niet kunnen laten aanpraten door megalomane fanatici met een fascinatie voor een denkbeeldig verleden en een gapend gat waar hun godsgeloof zat.

“Het is misschien edgy om Nietzsche te quoten en te impliceren dat je een stapje voor hebt op alle moralisten en gelovigen. Het is een spel dat ik mensen vaak heb zien spelen”

Puberaal nee-zeggen

Zoeken naar nihilisme is – in mijn optiek – dan ook een dwaalspoor. Mijn conclusie is dat we niet anders kunnen dan het leven gadeslaan, horen wat het ons te zeggen heeft en verstaan welke aspecten van het goede erin doorklinken. Maar ook, verstaan wat tradities ons hierin kunnen bieden – waarvan we ons niet zouden moeten willen distantiëren. Dat maakt het leven een proces van enerzijds interpretatie van de levenservaring en anderzijds het opdiepen en vernieuwen van wat ik onze erfschat zou willen noemen.

Het is misschien edgy om Nietzsche te quoten en te impliceren dat je een stapje voor hebt op alle moralisten en gelovigen. Het is een spel dat ik mensen vaak heb zien spelen. Zij zien als enige de leegte achter alle ideeën over het goede, het schone en het ware. Maar die leegte is slechts die van henzelf, die de zoektocht ontkennen, de sprong nog niet hebben gewaagd en (nog) opgesloten zitten in een negatief fundamentalisme. Een leegte van puberaal nee-zeggen.

Ernst en belofte

Ik zeg dus vooral ja op de vraag of de dreiging van het nihilisme mij deert. Toch zeg ik op een bepaald terrein ook ‘nee’. Nihilisme zoals we het hebben behandeld vormt een bedreiging voor onze ethiek. Het zou de ontkenning kunnen inhouden van de ‘zin’ van het menselijk handelen en van onze zoektocht naar het goede. Maar als ik kijk naar mijn leven tot dusver, dan is mijn antwoord op de vraag of dit mij deert toch ook: nee. Die dreiging deert mij niet. Dat is niet het enige antwoord, maar wel het overheersende antwoord. Ik zal proberen dit uit te leggen.

Onlangs las ik deze tekst, die mij was toegestuurd:

…een mens kan niet gezond zijn en levensbereid, indien hij nergens in staat is tot een keuze, die beantwoordt aan de ernst en de belofte van de geestelijke existentie waarin hij staat.

De ernst en de belofte. Dat sprak mij aan. Ik denk al een tijdje dat ons leven onvermijdelijk een ethisch karakter heeft; een ernst en een belofte in zich draagt. Met ons bestaan opent zich een spanningsveld dat wij noodzakelijk betreden, waarin een antwoord wordt geëist op de vraag naar het goede. Misschien bestonden het ethische en esthetische niet voordat wij er waren. Maar in dat geval zijn wij wel degelijk de kroon op de schepping. Dat we die kroon zelden waardig zijn, doet daaraan niet af. De gedachte impliceert juist de ethische taak die ons gesteld is.

Nihilisme is ondenkbaar

De tekst bevatte ook de volgende zin:

Nihilisme, laten wij ons wagen aan het woord, al weten wij ten slotte niet wat het is, omdat het in de grond ondenkbaar is.

Nihilisme is ondenkbaar. Ook dat sprak mij aan. Het was tijdens de Boekenclub-avonden inderdaad moeilijk, zo niet onmogelijk, om de vinger te leggen op wat het precies is. Het bleek vooral moeilijk om ons een voorstelling te maken van een leven waarin nihilisme in praktijk wordt gebracht. Zo bezien zou ik durven stellen: als het leven onherroepelijk ethisch van aard is, dan is het omarmen van nihilisme een dwaalspoor. Het is ondenkbaar om geen waarden te hanteren.

Verstoppen onder een deken

En in zoverre we nihilisme toch weten te benaderen, is het slechts vervreemding. Een ontkenning van wat wij zijn. In het denken van ‘de nihilist’ voel ik altijd een gebrek aan liefde. Ook in zijn kijk op de wil tot macht zie ik dat: een wil die nietsontziend alles onderwerpt en zich nooit afvraagt of het niet machtiger is de ander te dragen en te helpen groeien.

Heel eerlijk? Ik ben er nog lang niet uit. Het zit me een beetje dwars dat ethiek mij interesseert, omdat ik een remedie zoek voor mijn inherente luiheid. En misschien ook omdat ik een deken zoek waaronder ik mij kan verstoppen voor het betekenisloze heelal…

Lees hier: boekenclub (1), boekenclub (2), boekenclub (3) en boekenclub (4)