Hoe haalbaar is wereldwijde vrijheid?
Het was raar wakker worden op donderdag 24 februari 2022, de dag waarop Russische troepen Oekraïne binnenvielen. We wisten dat het kon gebeuren, maar hoopten stiekem dat Poetin z’n dreigementen niet waar zou maken. Dat deed hij wél. En intussen kijken we al dagen naar een bloedige oorlog met al duizenden slachtoffers: soldaten én burgers.
Bovendien lijkt het alsof we verzeild geraakt zijn in een nieuwe Koude Oorlog, gelet op de dreigende taal die de Russische president Poetin uitslaat. Het zette onze redacteur Gertjan aan het denken over de vraag: is wereldwijde vrijheid haalbaar?
The Handmaid’s Tale
Door de brutale Russische aanval op Oekraïne, zijn we Afghanistan alweer vergeten. Maar wie even terugdenkt aan vorig jaar, kort na de zomervakantie, herinnert zich dat toen Afghanistan het wereldnieuws beheerste. In lijn met de belofte van Donald Trump trot Amerika z’n troepen terug uit Afghanistan. Daarmee rolde het onbedoeld de rode loper uit voor de oprukkende Taliban. De stroom verhalen en geruchten die daarna op gang kwam, bezorgde mij een sterk The Handmaid’s Tale-gevoel. Vrouwen in het bedrijfsleven en onderwijs die van de ene op de andere dag hun baan kwijtraakten. Jonge meisjes die bij hun ouders vandaan geplukt werden, als bruiden voor Taliban-strijders.
En dan de honderden, duizenden mensen die wanhopig het land uit probeerden te komen, maar niet wisten hoe. Ik kreeg er buikpijn van. En vragen. Bijvoorbeeld: wat is de prijs van vrijheid en wie moet die prijs betalen? Ik wist het niet. Wél merkte ik dat ik nu nog meer met die vraag bezig ben dan afgelopen najaar. Want… laten we als Europese landen Oekraïne niet gewoon stikken, uit puur eigenbelang? Bang als we zijn om zélf met Rusland in oorlog te komen? Een kernoorlog, misschien zelfs? Bang voor gasprijzen die we lastig kunnen betalen? Of is het uiteindelijk gewoon zo, dat we vrijheid ‘een groot goed’ vinden zolang we er zélf niet voor hoeven vechten?
Lees en luister: ‘Onze Westerse obsessie met geluk is een vergissing’
Ademnood
De vreselijke beelden en verhalen uit Oekraïne die al dagen via tv en Twitter bij mij binnenkomen, lieten mij terugdenken aan een lezing van oud-politicus en schrijver Jan Terlouw. Hij hield ‘m drie jaar geleden in de Dominicanenkerk in Zwolle. Het was een zogeheten Vrijheidscollege, in de aanloop naar Bevrijdingsdag. Het werd een boeiende lezing vol prachtige uitspraken (je kunt ‘m hier terugkijken). Zoals deze: “Wie ademhaalt, vindt dat niet bijzonder. Pas wanneer je in ademnood verkeert, weet je hoe bijzonder ademhalen is.” Met vrijheid is dat niet anders, legde Terlouw de parallel. “Je leert vrijheid pas écht waarderen als je het hebt moeten ontberen.”
“Is het niet gewoon zo dat we vrijheid prachtig vinden zolang we er niet zélf voor hoeven vechten?”
Terlouw, bekend van het ‘touwtje uit de brievenbus’ (bekijk het hier, vanaf 2:17), maakte de oorlogsjaren van 1940-1945 bewust mee. We moeten blijven leren van het verleden, benadrukte hij. “De geschiedenis herhaalt zich nooit precies, maar wat vandaag gebeurt kan niet los worden gezien van de geschiedenis.” Hij hing zijn college op aan de zogeheten ‘Four Freedoms’:
- Vrijheid van meningsuiting,
- Vrijheid van godsdienst,
- Vrijwaring van gebrek en
- Vrijwaring van angst en vrees.
Het was de Amerikaanse president Roosevelt die deze vier ‘essentiële vrijheden voor ieder mens’ formuleerde in 1941, tijdens zijn State of the Union.
Verschrikkingen
Terlouw voelde de ‘ademnood’ van het niet vrij zijn aan den lijve, tijdens de oorlogsjaren van 1940-1945. “De Tweede Wereldoorlog woedde van mijn zevende tot mijn dertiende jaar. Mijn hele kindertijd was oorlog en mijn wereldbeeld was er dan ook niet een van vrijheid van meningsuiting, en vrijheid van religie. Angst was normaal en er was gebrek aan veel. En er was geen recht; de beul was ook de rechter”, vertelde hij. “Mijn ouders vertelden mij over de Eerste Wereldoorlog toen ik een klein kind was. Die leek nog zo dichtbij, zo kort geleden. En mijn beeld was dus: mensen maakten blijkbaar altijd oorlog. En blijkbaar als je achttien jaar was, dan moest je naar het leger. En dan was er een grote kans dat je werd doodgeschoten. Dat leek het normale wereldbeeld in mijn kinderjaren.”
Vanaf 1945 groeide er optimisme over de mogelijkheid van wereldwijde vrijheid en vrede, schetste de oud-politicus. Roosevelt had immers gezegd dat een wereld gebaseerd op de door hem geformuleerde ‘Four Freedoms’ bereikbaar zou zijn “in onze eigen tijd en generatie”? De droom bleek niet reëel, stelde Terlouw vast. “Toen we na de oorlog hoorden van de verschrikkingen in de vernietigingskampen, zeiden we: ‘dat nooit weer’.” Maar een wereld zonder verschrikkingen kwam er niet. De Koude Oorlog, de goelags in Rusland, de drama’s in de jaren ’90 in voormalig Joegoslavië, maar ook de verschrikkingen van dit moment in Syrië… het geweld en de onvrijheid bleef doorgaan. Het deed Terlouw verzuchten: “Moet de mensheid worden afgeschreven?” Misschien wel, dacht ik in stilte.
Lees en kijk: komiek Tim Minchin deelt 9 levenslessen!
Niet uit te leggen
Volgens Terlouw staan macht en belangen steeds de wereldwijde vrijheid in de weg. Maar ook: keuzes die niet uit te leggen zijn. Hij gaf dit voorbeeld: “We financieren de wapenhandel die wapens levert aan landen die ze zelf niet kunnen maken. Dan schieten mensen elkaar aan flarden met die wapens, en vervolgens financieren wij Artsen zonder Grenzen om die mensen weer op te lappen. Hoe absurd wil je het hebben?” (Als Terlouw zijn lezing in 2022 had gehouden, had hij misschien fijntjes benoemd hoe Europa via de afname van Russisch gas feitelijk meebetaalt aan de oorlog in Oekraïne…)
Ook vrijwaring van gebrek is lastig te realiseren, denkt Terlouw, omdat ‘het kapitaal’ daarin geen enkele interesse heeft. “De ontwikkelde wereld eigent zich twee derde van alle voedsel toe. Bij ons is een enorm overschot aan voedsel, terwijl elders in de wereld grote armoede heerst.” Zolang we dat niet oplossen, zal er altijd ergens gebrek blijven, stelde hij vast. Hij denkt daarom dat het streven naar vrijheid begint bij het verankeren van de ‘vier vrijheden’ in de rechtstaat en grondwet. “De afwezigheid van één van de ‘vier vrijheden’ van Roosevelt leidt al snel tot oorlog”, constateert hij.
Kunnen doen wat je moet doen
Maar er is méér. Voor vrijheid heb je ook een duidelijk beséf van vrijheid nodig, meent Terlouw. Hij citeerde de filosoof Montesquieu die zei: “Je bent vrij als je kunt doen wat je móét doen”. Eentje om over na te denken. Om de vrijheid te beschermen, is een belangrijke rol weggelegd voor overheden, vindt Terlouw. “De overheid is er voor de zwakkeren, óók de sociaal zwakkeren”. Verder benoemde hij dat democratieën en onderwijs belangrijke kaders zijn voor vrijheid. “Essentieel voor vrijheid is onderwijs, maar essentieel voor góéd onderwijs is democratie.” In een open, belezen en betrokken samenleving kan een dictatuur niet bestaan, stelde hij. “Macht staat altijd op gespannen voet met vrijheid. Daarom moet macht altijd tijdelijk zijn én gecontroleerd.”
“Dan schieten mensen elkaar aan flarden met die wapens, en vervolgens financieren wij Artsen zonder Grenzen om ze weer op te lappen”
Vanuit democratie is goede wetgeving een aanvullende, belangrijke voorwaarde voor vrijheid, zei Terlouw. “De essentie van oorlog is, dat er geen wet meer is. Dan zijn mensen meteen op het verkeerde pad. Maar als er wetgeving is en er heerst democratische orde, dan stijgt de publieke moraal.” Volgens de oud-politicus tonen tal van veranderingen die in de afgelopen eeuw(en) plaatsgevonden hebben dit aan. “Denk aan de afschaffing van de slavernij en publieke executies op het marktplein, maar ook een sterk verbeterde omgang met dieren. Toch zien wij de wet vaak als negatief.” Spijtig, vindt Terlouw.
Lees ook: Deugt de mens? Ja, maar lang niet altijd…
De vreugde der wet
Hijzelf houdt van het joodse feest en principe Simchat Thora: de Vreugde der Wet. “De wet is het mooiste wat we hebben. Zonder de wet gelden de wetten van de jungle.” Dat zie je volgens Terlouw bij de vrije markt. “De vrije markt… die is niet vrij. Binnen de ‘vrije’ markt gelden de wetten van den jungle en zijn het de sterkste partijen die dicteren.”
“De grote vraag in 1945 was: hoe voorkomen we oorlogen?”, mijmerde Terlouw. “Je kunt dan denken aan armoedebestrijding, aan delen, en aan de bereidheid tot verzoening.” Toch komt het volgens hem vooral aan op “willen leren van de geschiedenis”. Dus: alert zijn, samen, met elkaar. “Bedreiging komt niet altijd van buitenaf. Tegenwoordig komt bedreiging nogal eens van binnenuit.” Ook moet je volgens Terlouw bereid zijn tot langetermijndenken: “Vrijheid is óók de toekomst. Het gaat niet alleen om nu, het gaat ook om onze kinderen en kleinkinderen.”
Jongeren, laat je horen!
Kunnen wij, nu in onze tijd, zorgen voor vrijheid en vrede wereldwijd? Ja, is Terlouws overtuiging. “Het kán! We hebben de middelen, we hebben de rijkdom én we hebben – diep van binnen – de bereidheid.” Maar dan moeten we de obstakels overwinnen, benadrukte hij. Een taak die generaties overstijgt, zodat hij deze oproep deed: “Jongeren, laat je horen! Want het gaat om júllie toekomst!”
“Waren de democratie en wetgeving in Afghanistan al wel sterk genoeg; kón het land al wel op eigen benen staan?”
Maar ja… wat moeten we dan denken van Afghanistan? Hebben ‘we’ onvoldoende geleerd van het verleden? Of stonden daar opnieuw macht en belangen de vrijheid in Afghanistan in de weg? Was het de juiste keuze van Amerika om z’n troepen nu al terug te trekken? Waren de democratie en wetgeving in Afghanistan al wel sterk genoeg? Kón het land al wel op eigen benen staan? Was de bereidheid om desnoods te véchten voor de eigen vrijheid er überhaupt wel bij de Afghaanse bevolking? Heel eerlijk… ik weet het niet…
Lees ook: Hoe leren we wat goed en fout is?
Dit ideaal doorgeven
Ook weet ik niet of de NAVO zich nadrukkelijk moet bemoeien met de oorlog in Oekraïne. Iets in mij zegt ‘ja’. Want welke waarde heeft vrijheid nog, wanneer wij wél willen dat anderen onze vrijheid bevechten – zoals in 1940-1945 gebeurde – maar niet bereid zijn om in te staan voor de vrijheid in een ander Europees land? Maakt dat vrijheid niet goedkoop? Aan de andere kant kun je zeggen, dat het risico op véél meer slachtoffers levensgroot is wanneer de NAVO in oorlog raakt met Poetin. Zéker wanneer Poetin besluit om daadwerkelijk z’n kernwapens in te zetten. Dus wat is wijs?
Eén ding weet ik wel. We hebben mensen als Terlouw nodig om ervoor te zorgen dat we blijven geloven in vrijheid. Niet alleen vrijheid voor onszelf, maar wereldwijde vrijheid. Al lijkt dat nu, met een nieuwe Koude Oorlog en de drama’s in Oekraïne, een illusie. Toch wil ik erin blijven geloven. Weet je waarom? Omdat de wereld mooier wordt, ondanks de ellende die er ook is, wanneer we blijven geloven in vrijheid voor iedereen! En omdat we mensen nodig hebben die dit mooie ideaal aan volgende generaties blijven doorgeven. Daarom!
Gertjan Bijzet
Gertjan Bijzet stond als eerste webredacteur aan de wieg van De Grote Vragen. Na zijn studie Journalistiek werkte hij als journalist en communicatieadviseur voor verschillende organisaties. Momenteel is hij tekstschrijver bij een communicatiebureau uit Gouda en daarnaast zelfstandig tekstschrijver.
