Is de werkvloer wel veilig?
Collega’s en leidinggevenden zijn wel op de hoogte van wat er speelt, maar toch doen zij niets om te helpen. Je gevoel van onveiligheid wordt versterkt door de eenzaamheid die je ervaart. Het hoofd bieden aan verschillende vormen van misbruik op de werkvloer kan zwaar zijn. Zeker wanneer je de strijd alleen moet voeren. Psycholoog Cornelis van Putten over waarom we vaak niks doen met zorgwekkend gedrag.
Ik sprak onlangs iemand aan op het feit dat hij rookte op het perron. Niet veel later realiseerde ik me wat voor een proces hier aan vooraf moet zijn gegaan waardoor ik het nu vanzelfsprekend vind om deze persoon aan te spreken. Ik rookte tijdens mijn studententijd immers ook gewoon in de openbare ruimte, maar nu vond ik het bijna verwerpelijk. Dat bracht me op een aantal gedachten over het huidige thema van zorgwekkend gedrag en sociale veiligheid op de werkvloer, een onderwerp waar wij veel in adviseren en onderzoeken.
BV Nederland als jungle
In het nieuws is het namelijk niet te missen: negatieve berichten over (seksueel) grensoverschrijdend gedrag, pesten, machtsmisbruik en belangenverstrengeling op het werk. Het geeft soms een beeld van BV Nederland als een jungle waar de (sociale) veiligheid van werknemers voortdurend in het geding is. Gelukkig gaat er ook veel goed, maar het maakt wel duidelijk dat een veilige werkomgeving geen vanzelfsprekendheid is.
Veel organisaties gaan de laatste jaren actiever aan de slag met programma’s over integriteit, cultuur en sociale veiligheid. Maar in de praktijk blijkt sociale veiligheid vaak lastig te realiseren. De beoordeling, aanpak en beïnvloeding van zorgwekkend gedrag lijkt soms een ‘veelkoppig monster’. Ik zet een aantal gedachten op een rij.
Gebrek aan een standaard
De eerste gaat over de leidende waarden in een organisatie en de moed die het vergt om ze te handhaven. De briljante arts die zich misdraagt, is misschien achter de schermen een hoofdpijndossier voor een ziekenhuis. Toch wordt de kans dat hij moet vertrekken vaak gereguleerd door een onvoorspelbaar proces. Dit is een proces waarin negeren, vergoelijken, ontkennen en rationaliseren centraal staan. Zolang een standaard van gewenst gedrag niet leidend wordt gemaakt in de praktijk, zal eventueel zorgwekkend gedrag in allerlei (subtiele) vormen kunnen blijven voortbestaan, ondanks alle goede intenties.
Lees ook: Hoe leren we wat goed en fout is?
Kip of ei
De tweede is een voorbeeld van het “kip-ei probleem”. Veel klachten van individuen in een bepaalde werkomgeving wijzen op een groter structureel probleem. Maar het begint vaak bij een individu. Op het moment dat je echter inzoomt naar het individuele niveau is het beeld vaak onduidelijk. Gedrag is immers multi-interpretabel en los bekeken lijkt het soms niet veel voor te stellen. Daarom is het vanuit een onderzoeksperspectief altijd van belang om naar de structurele kant te kijken. Dit veronderstelt echter weer dat je een behoorlijke hoeveelheid individuen hebt die deze klachten willen uiten. Dat is echter door angst of onwetendheid vaak moeilijk te realiseren.
Ontkenning
De derde overweging sluit op het voorgaande aan en heeft te maken met de beoordeling van situaties. Perceptie speelt een cruciale rol. Wellicht iets te kort door de bocht gesteld, maar toch zou je kunnen zeggen dat evidente feiten nauwelijks lijken te bestaan. Ze krijgen enkel betekenis in het individuele cognitieve verwerkingsproces dat mensen hebben ten aanzien van situaties. Sociaal psycholoog Leon Festinger heeft dit jaren geleden benoemd toen hij zijn onderzoeken deed naar cognitieve dissonantie.
Cognitieve dissonantie verklaart waarom mensen lange tijd een inconsistente houding kunnen aannemen tegenover zorgwekkend gedrag in hun omgeving. Het betreft een ontkennings- en rationaliseringsproces waarbij mensen zich enerzijds systematisch afsluiten voor onwelgevallige informatie, en anderzijds een andere betekenis geven aan deze informatie. Zodoende blijft het in lijn blijft met hun eigen overtuigingen, verwachtingen en waarden.
Wie eenmaal begrijpt hoe dergelijke processen werken, ziet dan ook waarom een ‘kale’ presentatie van de feiten vaak ineffectief is. Het accepteren van bepaalde onwelgevallige situaties heeft veel te maken met de wil van mensen om informatie te accepteren en de verwerking van het innerlijke conflict dat daarmee samenhangt.
Een belangrijke hobbel is dan ook de wil om actie te ondernemen. Bij tal van interne onderzoeken die we uitvoeren naar zorgwekkend gedrag is ons grootste probleem vaak niet het onderzoeken van de vermeende zorgwekkende feiten, maar het overtuigen van mensen op beslisposities dat een dergelijk onderzoek gerechtvaardigd is en consequenties heeft. Het is vrijwel altijd cognitieve dissonantie dat hier overwonnen moet worden.
Onhaalbaar?
Terug naar het thema zorgwekkend gedrag. Het proces van cognitieve dissonantie maakt dat zorgwekkend gedrag soms moeilijk aan te kaarten is, dat mensen lang wachten met melden en dat de uitkomst soms erg onvoorspelbaar is. Veel zorgwekkend gedrag is subtiel aanwezig en multi-interpretabel.
Is een structurele aanpak van zorgwekkend gedrag en cultuur in organisaties dan een onhaalbare zaak? Deels wel en deels niet. Het voorbeeld over het roken maakt namelijk iets duidelijk. Twee decennia terug was roken nog relatief normaal. Nu kijkt men steeds vaker vreemd op als er een sigaret langs bijvoorbeeld het sportveld wordt opgestoken. Aan de feiten is niets veranderd: roken was en is slecht voor de gezondheid. Door een lang proces van conditionering in de vorm van awareness, regelgeving en handhaving is het in de perceptie van veel mensen not-done geworden.
Dit gaat ook op voor zorgwekkend gedrag. Door het blijvend een thema te maken, zal het met veel horten en stoten ook tot positieve veranderingen in een cultuur gaan leiden. Wel met een kleine kanttekening: de factor macht zal een blijvende invloed houden op de wijze waarop zorgwekkend gedrag wordt onderkend en aangepakt. Vandaar het nog steeds schaamteloze geval van Donald Trump. Maar dat is een onderwerp op zichzelf.
