Vergeven… is dat mogelijk?

Toen wij vorig jaar op Facebook de vraag stelden of Michael P. -de moordenaar van Anne Faber- vergeving verdiende, volgde een aantal stevige reacties. Iemand schreef: “Succes met het vergeven van moordenaars en verkrachters, daar wil ik echt he-le-maal niets mee te maken hebben!” Een ander reageerde met: “Vergeving? Afmaken die mafketel…”. Kortom, het thema vergeving is op z’n zachtst gezegd een beladen onderwerp in onze tijd. Maar… is vergeving niet iets wat we simpelweg wél nodig hebben als samenleving, vraagt filosoof en ethicus Paul van Tongeren zich af? En zo ja, wat is vergeving dan precies?

Lijdenstijd

Vanouds zijn opvattingen over vergeving sterk verbonden met het christendom. Maar hoewel traditionele religie een steeds kleinere rol is gaan spelen, is de behoefte aan vergeving -zowel in de privésfeer als daarbuiten- niet kleiner geworden. Bijna geen enkele menselijke relatie kan zonder. Tegelijkertijd is vergeven vaak heel lastig.

In de periode waar we nu in zitten, denken christelijke gelovigen in het bijzonder aan vergeving. Voor hen is het nu ‘lijdenstijd’. Dat is de periode die voorafgaat aan Goede Vrijdag, de dag waarop Jezus werd gekruisigd. Die marteldood van Jezus is voor veel van zijn volgelingen cruciaal, omdat het vergeving mogelijk maakt. Maar wat kunnen we vandaag de dag nog met zoiets als ‘vergeving’?

Radicale vergeving

Onze tijd kent vele gevallen van radicale vergeving… of juist de keus om nooit te vergeven. Hank Heijn, de echtgenote van de vermoorde Gerrit Jan Heijn (uit de Albert Heijn-familie), vertelt in een interview dat zij de moordenaar van haar man vergeven heeft. Paul Kuiper, vader van een dochter die werd vermoord, zegt in een gesprek in De Nieuwe Liefde dat hij het achter zich heeft gelaten, maar dat hij de dader -ook nu die zijn straf heeft uitgezeten- nooit zal vergeven. Nadat zeven Trappisten in Tibhirine zijn vermoord, wordt een document gevonden waaruit blijkt dat de prior reeds tevoren vergeving heeft geschonken aan zijn toekomstige moordenaars. De film ‘Des hommes en des Dieux’ (‘Of Gods and Men’) vertelt het indrukwekkende verhaal van deze monniken in Algerije.

Luister ook: Dirk de Wachter: ‘Geluk is niet hét doel’

Rechtvaardigheid

Een ander schurend voorbeeld vormen de zusters Clarissen in Malonne. Zij zijn bereid Michelle Martin, de vrouw en medeplichtige van kindermoordenaar Marc Dutroux onderdak te bieden. Waarom? Omdat “vergeving en een tweede kans voor zondaren belangrijke waarden voor hen zijn”.  Niet iedereen is daarvan gediend. Nabestaanden mobiliseren veel mensen die gaan protesteren: “Wij willen rechtvaardigheid.” Het zijn slechts enkele van de vele gevallen die ruime publiciteit kregen.
 

Zonder vergeving geen toekomst?

Andere voorbeelden maken vergeving zo mogelijk nog problematischer. De Zuid-Afrikaanse aartsbisschop Desmond Tutu zegt, dat er zonder vergeving geen toekomst is. Zéker niet voor een volk met zo’n gewelddadige geschiedenis als in Zuid-Afrika. President Bill Clinton vraagt in 1998, tijdens een bezoek aan Afrika, om vergeving voor de betrokkenheid van Amerika bij de slavenhandel. Andere politieke en kerkelijke leiders hebben vergelijkbare stappen gezet: Hermann Lübbe (2001) sprak van een nieuw politiek boeteritueel. Maar kun je namens anderen om vergeving vragen, of vergeving schenken? Bestaat er zo iets als een ‘politiek’ van vergeving? Wat is eigenlijk de rol van vergeving te midden van juridische waarheidsvinding en nationale verzoening?

Lees ook: Voormalig minister Ploumen wenst misdadigers de hel

Jezelf vergeven?

In de intimiteit van de privésfeer en in de spreekkamer van de psychotherapeut, blijkt vergeving niet alleen belangrijk, maar wordt evenzeer duidelijk hoe moeilijk die is. Hoe kun je ooit de wrok overwinnen die je koestert tegen de moordenaar van je kind, ook al heeft die zijn straf uitgezeten? Hoe kun je ooit het verraad van je vriend of partner van je af zetten? En dan is het nog maar de vraag of dat voldoende is voor vergeving. Volgens sommigen moet je voor vergeving de boosdoener welgezind zijn. Is dat mogelijk? Kun je zoiets doen om zelf bevrijd te worden? En kan iemand zichzelf vergeven?

Vaststaat dat het politieke beroep op vergeving -en het gebruik ervan- een belangrijke impuls hebben gegeven aan het filosofisch denken over dit thema. Er is ook een andere reden voor die aandacht. Het thema ‘vergeven’ is sterk geworteld in een religieuze traditie. Met name in die van het christendom. Zo was er veel kritiek op het toneelstuk ‘Braambos’, geschreven door Willem-Jan Otten. In dat stuk speelt vergeving een grote rol en volgens recensenten was dat wel erg religieus allemaal.

Ook lezen: Waarom rituelen goed voor ons zijn

Bevrijding

In de hedendaagse samenleving speelt traditionele religie een kleinere rol. Maar de behoefte aan vergeving, aan bevrijding van de last van schuld en schaamte, is niet kleiner geworden. Dat de min of meer vanzelfsprekende vorm waarin deze behoefte bij kerkelijke rituelen werd vervuld is verdwenen, heeft niet alleen de nood aan vergeving groter gemaakt. Het heeft ook de vraag opgeroepen naar wat vergeving eigenlijk ís. Bestaat vergeving wel? En als het bestaat, is vergeving wel mogelijk? Zo ja, hoe?

Dit artikel is licht gewijzigd overgenomen uit Wijsgerig Perspectief (nr. 1, 2014)