Hoe geef je het leven zin bij psychisch lijden?

Kinder- en jeugdpsychiater Annelies van Pelt komt ze vaak tegen: jongeren die de zin van het leven kwijt zijn en daarmee worstelen. Jonge mensen die het leven niet (goed) meer zien zitten. De vraag is dan steeds: wat kun je doen om hen weer zicht te geven op een zinvol leven? Volgens haar gaat het om: jezelf en de ander leren accepteren. Inclusief barsten en gebrokenheid.

Wat is de zin van het leven? Dat is een vraag die mensen hun gehele leven bezighoudt. Soms staat de vraag op de voorgrond, dan weer sluimert hij jaren in een hoekje van je brein. Juist in de adolescentie is het een vraag die prangend de aandacht kan opeisen. Wie ben ik? En waarom, waartoe ben ik? Het zijn vragen die aanleiding zijn tot een vaak spannend, prikkelend, schurend proces dat uitdaagt tot een flinke pot hersengymnastiek.

De zin van het bestaan

Bezig zijn met deze vragen betekent het verkennen van de bodem, het plafond en de randen van je bestaan. Maar ook: richting zoeken. Het gaat bovendien om vragen waar niemand alleen uitkomt, omdat je de zin van het bestaan meestal pas ontdekt in de verbinding met de ander (…of je dat nou met of zonder hoofdletter A schrijft).

In mijn werk op de jeugdpsychiatrische kliniek van De Hoop ggz kom ik regelmatig jongeren tegen die met deze vragen worstelen. Voor hen is de lol eraf om zich op deze kwestie te bezinnen. De diepte van hun psychisch lijden drijft hen tot de vraag: heeft mijn leven zin als ik geen zin meer heb in het leven? Wanneer ik ze ontmoet in mijn behandelkamer, lijken ze in een vrije val terechtgekomen. Ze zijn bang geen bodem in hun bestaan te ontdekken.

“De diepte van hun psychisch lijden drijft hen tot de vraag: heeft mijn leven zin als ik geen zin meer heb in het leven?”

Nutteloos, overbodig schepsel

Gaandeweg beschouwen ze zichzelf als een nutteloos, overbodig schepsel dat van geen enkele toegevoegde waarde is, maar anderen alleen last bezorgt. Ze raken ervan overtuigd dat anderen misschien kort verdrietig zullen zijn na hun overlijden, maar daarna rustig verder kunnen leven, omdat ze van hen geen hinder meer hebben. De suïcidaliteit verspreidt zich als een brand en isoleert hen meer en meer. Ze trekken zich terug uit sociaal contact en krijgen daardoor steeds minder de kans om gecorrigeerd te worden in hun overtuigingen. Sommigen begeven zich nog wel in het sociaal verkeer, maar zijn met hun hoofd mijlenver weg. Die broodnodige verbinding met de ander, die als een slijpsteen kan fungeren in de zoektocht naar de zin van het bestaan, valt weg.

Herstel vinden

En toch… toch merk ik dat, wanneer ik als behandelaar probeer om deze jongeren op te zoeken in hun isolement, er hoop kan ontstaan. Hoop, verbinding en daarmee een nieuwe kans op zingeving. Binnen de psychiatrie in Nederland gaan steeds meer stemmen op om te werken volgens de herstelbenadering. Kort gezegd: we behandelen niet alleen de klacht, maar we helpen mensen herstel te vinden in waardigheid, verbinding met anderen en maatschappelijk functioneren. Herstel vinden in zingeving is daarbij een belangrijke taak in het herstelproces. Soms lukt het niet goed de klacht te verminderen, maar kan er toch herstel worden gevonden. Dat herstel ontstaat dan doordat mensen leren om zich tot hun klacht te verhouden – bijvoorbeeld door milder naar zichzelf te kijken – en ondanks de klacht te functioneren.

Lees ook: Wat betekent het om mens te zijn?

Het aangaan van een verbinding met iemand die de zin van het leven niet meer ziet, kan knap lastig zijn. Voor je het weet, raak je zelf besmet met het virus van wanhoop en uitzichtloosheid, schrijft psychologe Annelies van Pelt.

There’s a crack in everything

De relatie met anderen is daarbij van essentieel belang. Soms is dat de relatie tussen partners, dan weer de relatie tussen ouder en kind, tussen God en gelovige, of die tussen patiënt en behandelaar. Juist die relatie schept een klimaat waarin het weer lukt om te zoeken naar de zin van het bestaan. Een klimaat waarin je jezelf kunt spiegelen aan de ander en de vragen die je zo overweldigend in beslag nemen, niet langer een taboe hoeven te zijn. Daarin liggen kansen om eens andere antwoorden te horen op de vragen altijd tot hetzelfde fatalistische antwoord leidden.

“Wanneer ik ze ontmoet in mijn behandelkamer, lijken ze in een vrije val terechtgekomen. Ze zijn bang geen bodem in hun bestaan te ontdekken.”

Misschien ook interessant: Zijn we zelf verantwoordelijk voor ons succes?

Het aangaan van een verbinding met iemand die de zin van het leven niet meer ziet, kan knap lastig zijn. Voor je het weet, raak je zelf besmet met het virus van wanhoop en uitzichtloosheid. Het aangaan van een echte verbinding vraagt namelijk onherroepelijk dat je jezelf ook aanraakbaar en menselijk opstelt. Maar het is zonder twijfel de moeite waard. Het is nou eenmaal niet goed dat de mens alleen is, hij heeft ‘een tegenover’ nodig. We zijn immers allemaal ervaringsdeskundigen als het gaat over de ontmoeting met de rafelranden van het leven? Leonard Cohen schreef: “There’s a crack in everything, that’s how the light gets in”. Als we elkaar kunnen laten zien waar onze barsten zitten en hoe we daarmee leven, hoeft niemand zich een afgeschreven mens te voelen. Dan kan er licht in het donker komen en is er weer kans op herstel. Durf jij het aan?