Boek over Urk prachtig voor zelfreflectie

In 2021 kreeg onze redacteur Gertjan het boek ‘De ontdekking van Urk’ op zijn verjaardag. Hij las het in één ruk uit en besloot het in 2022 nog een keer te lezen. Het boek snijdt allerlei grote vragen aan en gaat – behalve over Urk – vooral over jezelf, ontdekte hij. Over je identiteit, jouw plek in een gemeenschap, jouw keuzes, jouw oordelen… en daarmee ook over jouw eigen hypocrisie.

Titel: ‘De ontdekking van Urk’
Schrijver: Matthias M.R. Declercq
Genre: Waargebeurd, non-fictie
Verschenen: 2020, Uitgeverij Podium / Manteau
Thema’s: identiteit, samenleving, geloof, oordelen

De kern van Urk

De Belgische schrijver en journalist Matthias Declercq moet in 2009 een dag naar Urk om verslag te doen van de moord op de veertienjarige Dirk Post. Hij komt terecht in een dorp dat hem vanaf de eerste minuut enorm fascineert. Vooral omdat hij voor zijn gevoel nauwelijks toegang krijgt tot de dorpsgemeenschap en niet begrijpt waar hij is beland. Voor zijn verslag over de moordzaak is hij afhankelijk van Nederlandse collega’s. Zij praten hem bij over Urk en over de moordzaak.

Matthias verlaat Urk met een schurend gevoel. Dat blijft hem achtervolgen. Hij wil Urk en de Urkers begrijpen. Hij wil doordringen tot de kern van Urk. Daarom besluit hij tien jaar later om naar het voormalige eiland te verhuizen, voor een halfjaar. Als vreemde – ‘Jij bent toch die Belg?’ – gaat hij midden in het dorp wonen. Hij zoekt contact met de Urkers, gaat met ze mee naar de kerk, naar hun illegale kroegen en zelfs mee vissen.

(Tekst gaat verder onder de video)

Goedaardig volkje

Matthias leert de Urkers kennen als een goedaardig volkje. Hij praat met veel mensen. Gesprekken die vaak gaan over het geloof en over vissen. De Urker identiteit is al eeuwenlang nauw verbonden met het vissen op zee. Vroeger viste de Urker op de Zuiderzee en sinds de inpoldering op allerlei zeeën. De gouden oorbel met een boot die veel Urker mannen en jongens dragen – ook als ze geen visserman zijn – staat voor de identiteit van het vissersleven. Een identiteit die nauw aansluit op het geloof – een ander belangrijk thema in dit boek.

Bijna ieder jaar komen er Urkers om op zee, ontdekt Matthias. Ook in de periode dat hij ‘op’ Urk woont. Bij dit verdriet biedt het geloof troost. Of is het de angst voor de vele gevaren op zee en de dood die de Urkers richting God drijft? Vanuit het geloof lijkt ook het omzien naar elkaar te komen, dat Matthias overal ziet:

Ik kijk mijn ogen uit. Breekt iemand zijn been, dan puilt in een mum van tijd de koelkast uit en krijg je een jutezak vol postkaartjes. Vrouwen die net zijn bevallen krijgen op Urk een biefstuk als geschenk, om op krachten te komen, en overal waar je komt staat de koffie klaar. De collectieve burgerzin die ik de eerste weken voel, is echt ongekend.

Het is een vorm van gemeenschapszin die in een dorp als Urk overeind gebleven is, stel ik vast. In de rest van Nederland lijkt het door de jaren heen steeds meer afgebrokkeld en vervangen door keihard individualisme. We hebben toch voedselbanken? Daarmee is dit boek een spiegel: wat doe ik wanneer iemand in mijn omgeving wel wat hulp kan gebruiken? Heb ik oog voor mijn naasten en mijn buurt? Of draait mijn leven vooral om mijzelf?

(Tekst gaat verder onder de afbeelding)

Diepere laag

Urk heeft ook een diepere laag. Die boort Matthias pas aan als hij al wat langer op Urk verblijft. In die diepere laag is niets wat het lijkt. Matthias stuit op een schimmige en tragische wereld waarin de Urker jeugd volledig ontspoort, vernielzuchtig is en ieder weekend ongeremd los gaat met drank en drugs. Dit ruige leven lijkt op de Rumspringa bij de Amish, beschrijft Matthias. Een periode waarin Amish-jongeren tijdelijk mogen proeven aan de wereld om daarna voor altijd terug te keren binnen de strikte grenzen van de gemeenschap.

Ook ziet Matthias dat Urk – een dorp waar 96 procent van de bevolking van Nederlandse komaf is – zich stug afzet tegen iedereen met een duidelijk andere cultuur en achtergrond:

Op veel plekken, of het nu op café is, op de dijk of in de sporthal: overal voel ik een grote onmin met moslims. Die onmin met die specifieke groep reikt veel verder dan bij andere ‘vreemden’. Die overstijgt ook het geloof. Het gaat in wezen om meer dan enkel de moslim zelf, het gaat bij uitbreiding om alles wat veraf staat van de Urker cultuur, alles wat een bedreiging inhoudt, maar het is vooral in de onmin met de islam dat het ongenoegen zich kristalliseert. Die moslims moeten zich aanpassen. Ook dit dorp, dat zo graag een eiland wil zijn, maakt deel uit van een grotere wereld en kent op dorpsniveau de problematiek die steden treft.

En dan zijn er nog de verhalen over incest, over Urkers die door hun familie verstoten worden vanwege hun geaardheid of hun twijfel aan het geloof, en over visfraude, drugssmokkel en ondermijning. De optelsom van alles wat je op Urk tegenkomt, leidt tot een vervreemdend gevoel. Het lukt mij niet goed om de uitersten van Urk bij elkaar te krijgen. Het zware geloof, de vrome woorden… en tegelijkertijd alles doen wat God verboden heeft. Wat zegt dat over de Urkers? Over hun geloof en hun mores?

(Tekst gaat verder onder de video)

Hypocriet

Matthias heeft die vragen ook, maar laat het er niet bij zitten. Hij gaat op zoek naar een verklaring voor de enorme tegenstrijdigheden die hij op Urk ziet. Hij bezoekt Dirk Korf. Deze oud-Urker en hoogleraar criminologie aan de Universiteit van Amsterdam kan Urk intussen van een afstandje bekijken. Hij waarschuwt voor een te snel en te hard oordeel als hij zegt:

‘Wordt er gezondigd in een christelijk dorp, dan kun je dat als hypocriet bestempelen, maar je kunt evengoed zeggen dat Urkers niet anders zijn dan u en ik. Door de ander neer te zetten als hypocriet, als dommig en inconsistent, voel je jezelf beter, je zet jezelf boven de ander. In de antropologie heet dat the othering. In het woord hypocriet schuilt een veroordeling (…). Het is gemakkelijker voor de buitenwereld om Urk als homogeen en hypocriet neer te zetten, door de contrasten uit te spelen, maar in werkelijkheid is het ook een microwereld die steeds diverser wordt. Dat is niet hypocriet, dat is fascinerend.’

Ik herken die fascinatie. Als je durft reflecteren, merk je dat Urk alleen op het eerste gezicht verschilt van de rest van Nederland. Kijk je verder, dan zie je veel overeenkomsten. Urk zit vol tegenstrijdigheden, maar dat zit de rest van Nederland toch ook? Het hele land is immers enorm gepolariseerd? En heb je niet ook in Amsterdam zakenmannetjes en studenten die met regelmaat hun neus vol coke stoppen? Wat maakt een Urker fouter of hypocrieter dan een Amsterdammer die dit doet?

(Tekst gaat verder onder de afbeelding)

Identiteit

Kauwend op alles wat ik lees, ontdekt ik dat dit boek vooral gaat over identiteit: over wie je bent als individu en over de keuzes die je vanuit die identiteit maakt. Maar ook over wie je bent binnen een gemeenschap: een aspect dat op Urk veel belangrijker is dan in de randstad. En de gemeenschap waarbinnen je opgroeit en leeft drukt een grote stempel op jouw identiteit, keuzes en gedrag. Daarin verschillen Urkers en niet-Urkers niet echt van elkaar. De belangrijkste factoren die je identiteit bepalen zijn op Urk wél anders, ziet ook Matthias:

In mijn geseculariseerde leefwereld wordt weleens naar kinderen gevraagd, maar de grootste determinant voor je identiteit is werkgerelateerd. Wat je doet, bepaalt wie je bent. De vraag in mijn wereld luidt niet: ‘Hoe kom je aan je geld?’, de vraag is: ‘Wat doe je precies?’ Je werk is de determinant waaruit je studie, je persoonlijkheid, je loon en vooral je status wordt afgeleid. Dat is op Urk totaal anders. Achter de vraag hoe ik aan mijn geld kom, schuilt geen interesse in wat ik doe, merk ik (…). De vraag heeft geen persoonlijke maar een economische grondslag: waar haalt die vent z’n geld vandaan? En hoeveel? Hoe overleeft hij? Of ik nu grafdelver of bananenrijper ben: de cijfers tellen, de vangst, niet de inhoud.

Als ik ‘De ontdekking van Urk’ voor de tweede keer uit heb en dichtsla, voel ik: dit boek gaat niet alleen over Urk en z’n bewoners, maar ook over mijzelf als lezer. Een oordeel is zomaar gevormd, vooral bij Urk. Maar gaat dat oordeel uiteindelijk niet over mijzelf? Over mijn blik op de wereld, mijn identiteit, mijn keuzes en hoe ik dat alles vergelijk met dat van anderen? Ja, concludeer ik. Daarom gaat dit boek ten diepste over mijn oordelen en vooroordelen. En dus over mijn eigen hypocrisie, die ik graag wegdruk door een ander hypocriet te noemen.

Samengevat: dit is een prachtig boek voor iedereen die wil reflecteren op zichzelf. Je ontdekt namelijk heel veel over jezelf wanneer je – net als Matthias – de moeite neemt om de ander écht te doorgronden. Misschien ontdek je dan wel dat je meer op elkaar lijkt dan je in eerste instantie dacht.

Lees ook: ‘Het leven draait om de ander’