Solidariteit: mag dat nog iets kosten?
Op 23 mei mogen we weer naar de stembus, om de leden van het Europees Parlement te kiezen. Dat gebeurt in een tijd waarin het verzet tegen ‘Europa’ groeit. Ondanks de voordelen van de Europese samenwerking, zien veel mensen toch vooral de nadelen ervan. Daardoor verdwijnt het gezamenlijke belang steeds meer uit het oog. En dat kan riskant zijn voor de solidariteit, schrijft politicoloog Trineke Palm. Solidariteit is geen gegeven, stelt ze. Het moet worden gevormd, afgedwongen en onderhouden.
Drieënveertig jaar na hun toetreding tot de – toen nog – Europese Gemeenschap, besloten de Britten in juni 2016 via een referendum weer uit de EU te stappen. In 1975 had 67% van de Britten nog vóór EEG-lidmaatschap gestemd. Opkomst bij dat referendum: 65%. In 2016 stemde 52% tégen voortzetting van het EU-lidmaatschap. Opkomst bij dit referendum: 72%. Er is al veel gezegd over de geografische en generatieverschillen tussen voor- en tegenstanders van de Brexit. En over de gevoerde campagne. Dus daar wil ik in dit artikel niet verder op ingaan. Wel maakt de Brexit één ding duidelijk: de slogans “we want our country back” en “take back control” domineerden de campagne en laten een sterk geloof in een nationaal collectief en zelfbeschikking zien.
Een waardengemeenschap mag wat kosten
Het Brexit-sentiment staat niet op zichzelf. Ook in Nederland pleiten sommige politieke partijen voor uittreden uit de EU; voor een Nexit. Gelijkgestemde politici in andere landen prediken dezelfde boodschap. Weg uit de EU. In ons eigen land valt de kosten-batenanalyse van de EU bij de meeste politieke partijen vooralsnog positief uit. Een meerderheid van onze politici voelt weinig voor uittreding. Voor minister-president Rutte valt het nut van de Europese Unie samen met de interne markt, de EU als ‘banenmachine’ en de EU van markt & munt. Echter, dit is een te smalle basis om het lidmaatschap van de Europese Unie op te evalueren. De EU is een waardengemeenschap. En dat mag ook wat kosten.
“Al ruim 70 jaar is Europa een relatief vreedzaam continent, waarin allerlei landen positief en in verbondenheid samenwerken”
Hier kom ik bij de term solidariteit. Het Europese integratieproces is ontstaan tegen de achtergrond van de horror van twee wereldoorlogen. Een tijd waarin sprake was van een negatieve vicieuze cirkel van haat en wrok tussen met name Duitsland en Frankrijk. Het was Robert Schuman, de founding father van de EU, die doorhad dat samenwerking de weg was naar duurzame vrede. Schuman zag de integratie van de kolen- en staalmarkten als een middel om solidariteit tot stand te brengen. Hij had een vooruitziende blik. Al ruim 70 jaar is Europa een relatief vreedzaam continent, waarin allerlei landen positief en in verbondenheid samenwerken. Het toont aan hoe belangrijk het kan zijn om een gezamenlijk belang te zoeken en na te blijven streven.
Lees ook: Hebben we Nederland nodig?
De prijs voor zelfbeschikking
Je zou zeggen dat het niet logisch is om het belangrijkste resultaat van Europese samenwerking – vrede – overboord te gooien. Moeten we de vrede die al vele decennia aanwezig is binnen Europa niet juist waarderen en koesteren? Toch rommelt het al enkele jaren binnen de EU. Ik schetste het hierboven al. Het anti-EU-sentiment is in diverse Europese landen aanwezig. De belangrijkste reden hiervoor? De economische logica is leidend geworden. Het Europese project is lange tijd aan de burger ‘verkocht’ op basis van economische argumenten. Bijvoorbeeld: gemakkelijk betalen over de grens, goedkoper bellen in het buitenland, snelle internetverbindingen etc. De burger kreeg de rol van consument. Zo ontstond bij ons, gewone burgers, het idee dat de legitimiteit van de EU afhing van concrete resultaten.
“Moeten we de vrede die al vele decennia aanwezig is binnen Europa niet juist waarderen en koesteren?”
Het bijbehorende verwachtingspatroon wordt een probleem wanneer er ineens om solidariteit wordt gevraagd. Wanneer we andere landen moeten helpen en daar niet direct iets voor terugkrijgen. Wanneer Europa niets lijkt op te leveren, maar ons vooral iets kost. Dat hebben we gezien tijdens de eurocrisis, omvallende banken en de economische malaise die ontstond in Griekenland. Noodfondsen en financiële steunpakketten werden toen vooral gelegitimeerd op basis van het redden van de euro en niet zozeer vanuit een besef van verbondenheid.
Solidariteit als morele opdracht
Solidariteit binnen Europa is dus niet een ‘last resort’, zoals Rutte dat vorige maand in zijn Europa-speech verwoordde, maar het is een morele opdracht. Het Europese integratieproject dient een hoger doel. Solidariteit is daarom een belangrijke bouwsteen voor de legitimiteit van de Europese samenwerking. Als de onderlinge verbondenheid en solidariteit onder druk komt te staan, dan heeft dat z’n weerslag op de legitimiteit van de EU als geheel. En lopen we het risico dat de geschiedenis zich vanzelf weer gaat herhalen.
Volg ons ook op Facebook. Dan mis je nooit meer iets!
Het gezamenlijke belang ondermijnen
Solidariteit – binnen en buiten de EU – is echter geen gegeven. Het moet worden gevormd, afgedwongen en onderhouden. Dat kan via besluitvormingsregels en procedures. Maar nog belangrijker is dat, voor wat de EU betreft, EU-instituties, nationale regeringen, politieke partijen, en individuele politici hun verantwoordelijkheid nemen. Botsende visies en mandaten ontslaan onze politici niet van de verplichting er samen uit te komen. Dat betekent concreet dat politici een brugfunctie vervullen. Ze verdedigen niet alleen een nationale en/of ideologische positie in de Europese arena, maar zien het grotere geheel. Ze erkennen daarom de nationale posities van anderen. En ze verdedigen de samenwerking en solidariteit in het nationale publieke debat.
Nog even terug naar Schuman. Ook in de beginjaren van het Europese integratieproces stonden de kiezers, nog vol van wrok en angst na het einde van de Tweede Wereldoorlog, niet per se te springen om Europese eenwording. Echter, geïnspireerd door de (christelijke) boodschap van verzoening wisten politici als Schuman en Adenauer over een diepgeworteld wantrouwen heen te stappen. Zij lieten zich niet leiden door de publieke opinie van hun tijd, maar leidden deze zelf. Ook nu is zulk leiderschap nodig, binnen en buiten de EU. Hebben we leiders nodig die slagkracht verbinden met solidariteit.
(Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd op 17 april 2018)
Trineke Palm
Dr. Trineke Palm is politicoloog en EU-veiligheidsdeskundige en als post-doctoraal onderzoeker werkzaam op de de Universiteit Utrecht. Zij doet onderzoek naar het proces van Europese integratie, in het bijzonder op het gebied van veiligheid en buitenlands beleid. Palm studeerde Politieke en Sociale Wetenschappen aan de Vrije Universiteit (VU) te Amsterdam en rondde cum laude haar bachelor- en masterstudie af. Op 20 maart 2017 promoveerde ze aan de VU op de vraag: is de Europese Unie nog wel de bevorderaar van vrede die de oprichters voor ogen stond?
Palm gaat met een schijnbaar objectief en meetbaar politiek verhaal veel te snel aan de eigen (Economische) Nederlandse geschiedenis voorbij en lijkt zich niet te realiseren dat het goed ingerichte en geordende Nederland van na de 2e WO met bloed, zweet, tranen én met uitbuiting van arbeiders tot stand is gekomen. (Dit laatste zal natuurlijk ontkend worden.) De AOW is pas in 1957 van de grond gekomen. Riolering van steden als Haarlem, IJlst en Leeuwarden pas in de 2e helft van de vorige eeuw. Toen ik als kind in Leeuwarden logeerde, was er in dat stadsdeel nog geen riolering zoals wij die kennen. Ze hadden toen nog een tonnensysteem. Dat was halverwege de jaren 70 van vorige eeuw! (Amerikanen hadden al op de maan gestaan.) Hoe denk je dat het Nederlandse wegennet er bij lag? Hoeveel miljarden zijn daar niet ingepompt. Door de gaswinning (en het onfatsoen om de bijbehoren de schade die het veroorzaakt snel af te handelen) in Groningen, kon e.e.a. in dit land goed van de grond komen. Dát zit tussen de oren van de oudere Nederlanders. De bekostiging van veel ‘vrijheden’ kwam ook voelbaar uit de beurs van de belastingbetalende Nederlander. Heel veel bezwaren die veel Nederlanders hebben, spelen in dit verhaal geen enkele rol. De meerderheid van de Nederlanders stemden in een referendum tegen de verdere verplichte integratie van Europa. Uitslag werd genegeerd. Bij het overgaan naar de Euro waren en keiharde criteria waaraan alle landen moesten voldoen afgesproken. Ook Griekenland e.a. zuidelijke landen in Europa en Ierland. Zij hebben die afspraken aan hun laars gelapt en zijn op hun ‘eigen’wijze gewoon doorgegaan met niet houdbare budgetten te spenderen…totdat de boel in de soep liep. Wij ‘mogen’ solidair zijn met de burgers van die landen en wij worden tegen onze wil opgezadeld met vele, vele, vele miljarden aan ongedekte Europese staatsschulden, zodat de komende nageslachten opgezadeld worden met de kosten van ongebreideld potverteren. De AOW leeftijd in NL gaat steeds weer omhoog; 68 jr. is al in zicht. Honderden Europarlementariërs kunnen met 63 jr. met pensioen en ze ‘verdienen’ al bijna 900x meer salaris dan de gemiddelde Europeaan. In Griekenland gingen ze destijds gemiddeld met hun 57e met pensioen…Daarmee moesten wij solidair zijn? Waarom dan? Mij ontbreekt het zich op het gezamenlijk belang daarbij. Vrede en veiligheid wordt in Europa middels het NAVO bondgenootschap uitgevoerd en heeft verder niets met de Europese Unie te maken, behalve dan dat het in Europa veelal dezelfde landen zijn. De Europese Gemeenschap voor kolen en staal, waarmee het hele Europa-verhaal begint voldeed prima! De E.G. ook. De EMU was gedoemd te mislukken. Het Failliet daarvan wordt ontkend, maar we zullen de wrange vruchten daar nog lang van plukken. Bij wie kunnen wij dan ons handje ophouden? Die na mij de zondvloed mentaliteit is een schande, díe moet onder dwang afgestopt worden. Europese verdragen op diverse gebieden zijn prima per soort te regelen, daar hebben wij geen megalomane instelling als een Europese Unie met honderden ambtenaren voor nodig. Ontbijten en fruit eten doen onze kinderen ook al, daar hebben wij geen EU voor nodig.