Spelen met Zwarte Piet?

Deze week vindt niet alleen het kinderritueel rond de Sint plaats. Al voor de aankomst van de Sint kwam het nieuwe jaarlijkse ritueel op gang: het debat over Zwarte Piet. Waarom komt het eigenlijk dat die discussie zo fel is? Antropoloog André Droogers schetst niet alleen de achtergronden van (deze) polarisatie in de samenleving. Hij biedt ook een oplossingsrichting: spelen.

Elk jaar wordt het zwarte-piet-debat iets grimmiger. Afgezien van een huiskamergesprek tussen actievoerders van beide kanten, heeft men zich vooral ingegraven in het eigen standpunt. De ene partij voelt zich onteigend in eigen land, de andere partij ziet discriminatie en racisme. Polarisatie over Zwarte Piet is meer dan een gevalletje seizoensfrustratie. Deze ruzie is deel van een ruimer proces dat zich nadrukkelijk in onze samenleving voordoet. Welke samenloop van omstandigheden heeft ervoor gezorgd dat we gepolariseerd zijn, en niet alleen over Zwarte Piet? Bovendien, als je de aanleiding kent, kun je er dan iets aan doen?

Veranderingen

Onze samenleving en cultuur ondervinden de gevolgen van een combinatie van ontwikkelingen. Die zijn onderstrooms al een tijd aan de gang, maar de effecten komen pas nu voluit aan de oppervlakte. De veranderingen beperken zich niet tot ons land, al krijgen ze hier wel een geheel eigen vorm.

Eigenlijk begon het al zo’n twee eeuwen geleden, toen het proces van de modernisering op gang kwam. Kort gezegd is dat de impact van wetenschap en techniek op de samenleving. Die is vooral zichtbaar in de industriële revolutie, maar in het kielzog daarvan kwam een hele serie veranderingen op gang, op allerlei terreinen. De wereld is grondig verbouwd.

Lees ook: Is kiezen voor jezelf egoïstisch?

Migratie en steden

Zo vroeg de nieuwe industrie om grondstoffen. Het kolonialisme was een manier om daarin te voorzien. Slavernij leverde via onvrijwillige migratie goedkope arbeid. In de moederlanden leidde arbeidsmigratie tot verstedelijking, later tot gastarbeid. Een andere migratiestroom betreft vluchtelingen vanuit uitzichtloze situaties.

De verstedelijking weekte mensen los van hun dorpse kring van verwantschap en religie. In de stad heersten andere verhoudingen. Deel daarvan was een vermindering van de sociale controle. Dat stimuleerde de individualisering. De nieuwe vrijheid werd benut voor andere keuzes. Daardoor, èn door de opkomst van het wetenschappelijke wereldbeeld en zoekmodel, deed zich ontkerkelijking voor.

Living apart together

Nadat de kolonies zelfstandige landen werden, zette de globalisering de schaalvergroting voort. De wereld wordt als één plek beleefd en ingericht. Boven de indeling van de wereld in natiestaten ontstond een neoliberale bovenlaag van internationaal opererende invloedrijke ondernemingen. Inkomens- en vermogensverschillen werden groter. Kapitaal loont meer dan arbeid, ook in de politiek. Intussen dringt het besef door dat de aarde een eindige hulpbron is en dat een milieucrisis dreigt.

In ons land hield de verzuiling al die veranderingen een tijdje op afstand. Als je je eigen identiteit maar koesterde en bewaakte in de eigen zuil, bleef je tenminste jezelf. Zo leefden levensbeschouwelijke groeperingen landelijk in een LAT-relatie (living apart together) met elkaar. Apart, maar in Den Haag samen, want het land moest geregeerd worden.

Lees ook: Solidariteit, mag dat nog iets kosten?

Verwarring

Echter, individualisering en ontkerkelijking zorgden voor ontzuiling. De toenemende commercialisering en neoliberale vermarkting van de terreinen waarop elke zuil actief was – media, zorg, onderwijs – holden het systeem verder uit. De klassieke politieke partijen die uit de verzuiling voortkwamen, verloren terrein aan nieuwe, vaak populistische partijen. Het politieke veld fragmenteerde.

Het nettoresultaat van al deze processen is verwarring. Oude identiteiten en waarden staan onder druk, nieuwe zijn nog niet gevonden. Politici hebben het over ‘het volk’ en de ‘normale Nederlander’, maar leveren de definitie er niet bij. Economisch gezien leven we van de grote wereld, maar cultureel zitten we vaak nog in een soort denken dat doet of de landsgrenzen net zo waterdicht zijn als die van de zuilen waren.

Verbubbelde samenleving

Intussen zorgt de individualisering voor een verbubbelde samenleving waar de eigen mening voorop staat, al dan niet geventileerd via sociale media. Over kernwaarden is nauwelijks discussie. Voor de talkshows hebben controverses nieuwswaarde. Als het maar schuurt! Polarisatie bloeit op in deze verwarring.

Iedereen die deze situatie goed tot zich laat doordringen, heeft recht op een portie moedeloosheid. Al die veranderingsprocessen zijn evenzovele vliegwielen die alsmaar doordraaien en niet af te remmen lijken, laat staan te stoppen. Welke speelruimte heb je dan nog als goedwillende medelander?

Iedereen die deze situatie goed tot zich laat doordringen, heeft recht op een portie moedeloosheid.

Misschien wijst ‘speelruimte’ een uitweg. Depolarisatie vraagt om ruimte in vastgelopen debatten. Die speelruimte kan ontstaan als mensen zichzelf willen typeren als spelers. Kenmerkend voor elk mens is de gave om met betekenissen te spelen.

Wij spelen

Spel is te omschrijven als het vermogen een dubbel perspectief te hanteren. Je kunt ook zeggen dat twee (of meer) ordeningen van de werkelijkheid serieus worden genomen. Serieus, want het spel moet wel met ernst gespeeld worden, het is geen spelletje. Tegelijk moet het ook niet al te zwaar worden genomen. Er moet altijd plek zijn voor een knipoog, een knikje, een glimlach: ‘wij spelen!’. Gaat dat ontbreken, dan wordt de macht van het eigen gelijk de spelbreker.

Natuurlijk denken we bij spel allereerst aan sport en spel, en die illustreren dat dubbele perspectief ook. Een voetbalwedstrijd of een game zorgt tijdelijk voor één ordening met eigen regels die strikt gevolgd worden. Maar er is tegelijk een besef van een ordening en een werkelijkheid die weer gelden als wedstrijd of game afgelopen is.

Tegenspelers

Dat omgaan met een dubbel perspectief is zeer menselijk. Kijk maar mee. Het zit al in de taal, want klanken (of lijntjes op een scherm) staan voor woorden met een eigen betekenis. Ook als we een beeld gebruiken voor iets anders – de roos voor de liefde – hanteren we het dubbele perspectief. Willen we iets veranderen aan onze situatie dan vergelijken we het bestaande met het wenselijke. Een dubbele optiek is ook eigen aan elke visie op het leven, al dan niet religieus of ideologisch.

Ook als we een beeld gebruiken voor iets anders – de roos voor de liefde – hanteren we het dubbele perspectief.

Hoe kan spel depolariserend werken? Door in vastgelopen discussies de tegenspeler te zien als een menselijke speler met betekenissen. Nog sterker, het is een onthullende oefening om in een gepolariseerd debat zelf te formuleren hoe je denkt dat de ander, al spelend met betekenissen, tot diens standpunt is gekomen. Als er dan ook nog enig besef is van de invloed die alle bovengenoemde veranderingsprocessen op de gesprekspartner hebben gehad, werkt een speelse houding bevrijdend. Ook kan het onderliggende waardenpatroon expliciet worden, inbegrepen de levensbeschouwelijke inspiratie.

Huiswerk: pas dit betoog toe op de controverse over Zwarte Piet.

Onlangs publiceerde André Droogers zijn boek Speltherapie voor verward Nederland, omgaan met nationalisme en diversiteit. Meer informatie hier.