Waarom bestaat de kosmos?
Op zaterdag 30 oktober 2021 wordt weer de Nacht van de Nacht georganiseerd. Duizenden huishoudens en bedrijven doen dan (bewust) hun lichten uit - om aandacht te vragen voor het probleem van 'lichtvervuiling' - en je kunt in alle provincies meedoen aan nachtelijke activiteiten. Sterrenkijken bijvoorbeeld, wat ons deed denken aan een blog van wetenschapper Govert Schilling uit 2019, rond de vraag: waarom bestaat de kosmos? En waarom bestaan wij? We plaatsen de blog graag nog een keer!
De pracht van het kleine
Kinderen zijn filosofen. Ze vragen naar doel, zin en reden. Naar betekenis, naar samenhang. Een plan, een route, een blauwdruk van de wereld waarop alles en iedereen zijn plaats heeft. Altijd op zoek naar het waarom. Het lijkt ook zo’n gemakkelijke vraag. Zo voor de hand liggend. Maar schijn bedriegt. Geen vraag is zo moeilijk te beantwoorden als: waarom?
Profeten, goeroes en sekteleiders hebben elk hun eigen antwoord. Vaag en oncontroleerbaar. Onderling met elkaar in tegenspraak bovendien. Die honderden religieuze antwoorden kunnen nooit allemáál juist zijn. Als er 99 onwaar zijn, is de kans groot dat dat ook voor nummer honderd geldt. En filosofen – de volwassenen die altijd kind zijn gebleven, voorgoed in de waaromfase – debatteren er al duizenden jaren over. Ze komen er niet uit.
Waarom ben ik geboren? Waarom ga ik dood? Waarom sterft een vriend van me aan een hersentumor? Een geliefde collega in een kettingbotsing? Een neef aan alvleesklierkanker? Waarom is er haat naast liefde, ellende naast geluk, dood naast leven? Waarom is er een aarde, een melkwegstelsel, een kosmos? Waarom is er iets in plaats van niets? Waarom…?
De dood van de zon
Astronomen bestuderen sterrenstelsels op miljarden lichtjaren afstand. Gigantische verzamelingen van fonkelende sterren en wervelende nevels. Verstilde schoonheid die al bestond lang voordat de zon geboren werd en voordat de aarde samenklonterde uit kosmisch gruis. Elders zien astronomen sterren als de zon, die éérder werden geboren en dus ook eerder sterven. Die nu al opzwellen, hun planeten roosteren en opslokken – de Apocalyps die de aarde over vijf miljard jaar te wachten staat.
“Eén mensenleven duurt nog geen seconde op de schaal van het heelal. Voorbij, voordat het goed en wel begonnen is. Geboren, gedreven, gestorven, vergeten. Waarom?”
De planeet die wij bewonen is een tijdelijke samenballing van een handvol atomen en moleculen. Een koud sinteltje, overgebleven bij de vorming van de zon. Een restverschijnsel, een schoonheidsfoutje, dat ooit weer wordt weggewerkt door de onverbiddelijke krachten van de natuur. De onvermijdelijke dood van de zon, de verdamping van de aarde – het zijn nietige oprispingen in een uithoek van de kosmos. Geen ster zal er een traan om laten.
Laatkomer op het levenstoneel
De aarde is een kleine rimpeling in de tijd, onvindbaar in de ruimte. En de mens? Een laatkomer op het levenstoneel, verschenen in een kosmische oogwenk. En weer verdwenen voordat het melkwegstelsel één keer om zijn as draait. Is er sinds de oerknal een jaar verstreken, dan verscheen Homo sapiens op 31 december, om vijf minuten voor middernacht. Eén mensenleven duurt nog geen seconde op de schaal van het heelal. Voorbij voordat het goed en wel begonnen is. Geboren, gedreven, gestorven, vergeten. Waarom? Wat is het nut van een eendagsvlieg? De zin van een ademtocht?
Ja natuurlijk, de mensheid is veelomvattender dan het individu; het leven op aarde ouder en bestendiger dan de mens. Maar ooit sterft de zon en vergaat de wereld waarop wij wonen. Zelfs de verspreiding door het universum biedt onze nakomelingen geen soelaas, want het heelal is een aflopend uurwerk dat uitdijt en afkoelt tot een duistere leegte.
Lees en bekijk ook: Voor sterrenkundige Heino Falcke is God het begin
Is dan alles zinloos?
Is dan alles zinloos, doelloos, nutteloos? Is dat de conclusie die je moet trekken wanneer je verder kijkt dan de grenzen van je eigen leven? Verder dan je eigen thuisplaneet? Leidt een kennismaking met de uitgestrekte vergezichten van ruimte en tijd alleen maar tot wanhoop en depressie? Het wordt mij vaak gevraagd: of de oneindigheid van het heelal niet beangstigend is – beklemmend. Of die nietigheid van het individu, van de mensheid, van het leven op aarde, of die niet aanzet tot een gevoel van zinloosheid. Waar is het allemaal voor nodig? En waarom zou ik me nog ergens druk om maken?
Maar wie er zo over denkt, heeft een te beperkte visie op het leven en een te omvangrijke voorstelling van bedoeling en zingeving. Natuurlijk, wanneer je een mensenleven slechts beschouwt als een microscopische druppel in een uitgestrekte oceaan, en wanneer je verwacht dat het bestaan desondanks een betekenis heeft die boven het universum uitstijgt, dan raak je teleurgesteld en gedesillusioneerd; dan word je depressief of wanhopig.
Maar wij kunnen ons bestaan, ons leven, niet isoleren van de kosmos. Al is het hier en nu onvindbaar en tijdelijk, we maken deel uit van een allesomvattende kosmische evolutie die niets met nietigheid te maken heeft. Tegelijkertijd moeten we bedoeling en zingeving niet zoeken aan de einders van ruimte en tijd, maar juist in de microkosmos van ons dagelijks bestaan.
Sterrenstof
De kosmische evolutie is nog maar nauwelijks in kaart gebracht; de biografie van het heelal vertoont nog vele lege plekken. Toch zijn de grote lijnen helder en duidelijk, en staat het levensverhaal in de steigers. Het is het verhaal van krachtenspel en evenwicht, van chaos en complexiteit, van wetten en toeval. Niet bedacht, maar wel fantastisch. Niet voorbestemd, maar wel onvermijdelijk.
Een kleine veertien miljard jaar geleden: een woeste, kolkende vuurbal van quarks en elektronen. Licht en materie in een innige omstrengeling; ruimte verweven met tijd. Vier krachten spelen hun spel; quarks voegen zich samen tot kerndeeltjes, elektronen worden ingevangen door atoomkernen en de kosmos verandert in een uitdijend en afkoelend brouwsel van waterstof en helium. De zwaartekracht creëert een spinrag van samenklittend gas: ijle, golvende gordijnen, langgerekte filamenten, compacte samenballingen. Uitgestrekte, koele gaswolken trekken samen tot statige, rondwentelende sterrenstelsels.
Een nieuwe ster
In die stelsels wordt goud gemaakt. En zilver, platina, chloor, lood, koolstof, ijzer, silicium. In het ziedende inwendige van sterren is alchemie geen fabel of dagdroom, maar onafwendbare realiteit. Atomen van waterstof en helium smelten samen tot zwaardere elementen en in de radioactieve heksenketels van supernova-explosies vinden alle mogelijke kernreacties plaats. In de loop van miljarden jaren verkrijgt de kosmos zijn chemische verscheidenheid. Een miniem deel van dat hemelse kernafval – verbrandingsproducten van de sterevolutie – wordt hergebruikt bij de vorming van een nieuwe ster, aan de rand van een spiraalarm, in een van de miljarden sterrenstelsels in het heelal. De schijf van stof en gruis rond die jonge zon klontert samen tot kiezels en keien.
“Via de wonderlijke evolutie van het leven zijn wij verbonden met die al even wonderlijke evolutie van de kosmos”
Een van die keien is de aarde. Opgebouwd uit zware elementen – uit stof van de sterren. Hoe er op die planeet leven ontstond, hoe complexe moleculen zich begonnen te repliceren, hoe cellen zich gingen delen – dat is niet bekend. Maar dat de eerste micro-organismen waren opgebouwd uit koolstof-, zuurstof- en stikstofatomen die ooit in het hete inwendige van een andere ster werden gevormd, daarover bestaat geen twijfel. En via de wonderlijke evolutie van het leven zijn wij verbonden met die al even wonderlijke evolutie van de kosmos. Elk calcium-atoom in jouw botten, elk ijzeratoom in jouw bloed, elk fosforatoom in jouw DNA is afkomstig uit de kosmos. We are stardust.
Lees en bekijk ook: ‘Ik geloof in wonderen’
Wat is de zin van mijn bestaan?
Nietig, vergankelijk, onvindbaar, dat zijn we. Zeker. Maar we maken onlosmakelijk deel uit van iets groots, iets eeuwigs, iets allesomvattends. We zijn een kleine triller… een boventoontje van een piccolo, maar wél onderdeel van een meeslepende symfonie. Juist door uit te kijken over de zeeën van tijd en de oceanen van ruimte, waarin wij een nietige druppel vormen, krijgen we oog voor de pracht van de kleine wereld waar we deel van uitmaken.
Ooit komt het heelal tot stilstand, klinkt de laatste noot van de symfonie, droogt de oceaan op. Maar daarmee is de kosmos niet zinloos, het muziekstuk niet overbodig.
En waarom? Wat is de diepere bedoeling? Het nut van de kosmische evolutie? De zin van het bestaan? Is er een hoger plan, een uitgestippelde route, een punt Omega? Het zou mooi zijn, maar de kosmos is een samenspel van materie en energie, van krachten en deeltjes. Wat is de zin van een quark, het doel van de zwaartekracht? De kosmos ís gewoon… De kosmische evolutie speelt zich af, niet doelgericht, maar onafwendbaar.
Niet overbodig
Ooit komt het heelal tot stilstand, klinkt de laatste noot van de symfonie, droogt de oceaan op. Maar daarmee is de kosmos niet zinloos, het muziekstuk niet overbodig. De wisselwerking van dode materie en doelloze krachten heeft geleid tot sterrenstelsels, nevels, sterren en planeten. In tegenstelling tot kinderen en filosofen stellen die geen vragen, kennen ze geen twijfels, maken ze zich niet druk over de zin van het bestaan. Diezelfde kosmische evolutie heeft echter ook geleid tot het wonder van het leven. Tot zelfbewustzijn, nieuwsgierigheid, verwondering. Wij moeten het antwoord op de vraag naar bedoeling en zingeving niet ver buiten onze eigen horizon zoeken. Voor ons is het ‘hier’ ruim voldoende en duurt het ‘nu’ lang genoeg.
Verwondering
Mijn leven is niet onbetekenend wanneer ik deel uitmaak van een kosmisch mirakel. En niet doelloos wanneer ik het in dienst stel van de wereld om me heen, van die prachtige kleine uithoek van ruimte en tijd waarin ik tijdelijk verblijf.
Zo leidt kennis van de kosmos niet tot angst of wanhoop. Maar wel tot bescheidenheid. Met één druppel minder is de oceaan niet minder indrukwekkend. En één boventoon van een piccolo is niet onmisbaar voor de symfonie. Ik ben een tijdelijke verzameling van sterrenstof, en wanneer er in die kosmische kerncentrale twee koolstofatomen zijn gevormd, kan er één deel uitmaken van het spierweefsel van mijn hart, terwijl het andere terecht is gekomen in een HIV-virus of een paradijsvogel.
Over een paar miljard jaar, wie weet, leveren de twee atomen gezamenlijk een bijdrage aan het fonkelen van een nieuwe ster. Voorlopig blijft het kind in mij waarom? vragen. De filosoof in me heeft er geen antwoord op. Ik vind het niet erg. Onwetendheid is de basis van nieuwsgierigheid; nieuwsgierigheid de voedingsbodem van verwondering, en verwondering het mooiste gevoel dat ik ken!
Meer weten over de Nacht van de Nacht? Klik hier!
Govert Schilling
Govert Schilling is een Nederlandse wetenschapsjournalist en -publicist op het gebied van de sterrenkunde. Hij publiceerde boeken over uiteenlopende sterrenkundige onderwerpen. Voor zijn werk op het gebied van de popularisering van de sterrenkunde ontving Govert diverse prijzen en onderscheidingen, waaronder de Simon Stevin-kijker van de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde KNVWS (1989, samen met astronaut Wubbo Ockels) en de Eureka-oeuvreprijs van de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek NWO (2002). In 2007 werd planetoïde (10986) Govert naar hem genoemd door de Internationale Astronomische Unie. Govert Schilling is getrouwd, heeft een zoon en een dochter, en woont in Amersfoort.
Enorm informatief. Toch roept het ook weer vragen op. Hoe vertaal je de oude verslagen van ook Indianen voornamelijk in Zuid Amerika, Grieken , Egyptenaren en/of andere geleerden uit de oudheid in verhouding tot het oude testament en sommige passages in het nieuwe testament en onze huidige kennis. Elke nieuwe sensatie vanwege onderzoeken door astronomen en de seculiere wetenschap. Het zou mooi zijn als die wetenschap op een of andere manier aan religie zou kunnen worden verbonden om met elkaar te exploreren en de wetenschap op zuiverheid te toetsen. Hoop dat we ooit gezamenlijk kunnen optrekken.
Te realistisch, te individueel en te oppervlakkig. Passend bij de tijdgeest van de post moderne mens. De grote verhalen zijn dood en verzinnen we zelf maar wat. Goed en kwaad verdwijnen en zingevingsvragen worden beantwoord door het individu.
Steeds sneller komen we noodgedwongen terecht in een hoog technologische wereld. Trans- en posthumanisme zijn de logische consequentie. Terwijl we eigenlijk zouden moeten weten “waarom”. Zelfs al kun je dat antwoord niet tot in de oneindigheid met stellige zekerheid kennen. Vage vermoedens zijn soms voldoende om richting te geven.
Schijnvoeding voor de geest. “Groots en meeslepend”, maar de dood in de pot voor zoekers naar de ware zin van het leven. Er is geen Liefde te vinden in dit hele stuk. Iemand die naar de waarheid in het leven zoekt, heeft hier niets aan.
alles zou ontstaan zijn uit een oerknal. Maar om die knal te krijgen moet er toch iets zijn geweest wat die knal heeft veroorzaakt. En waar zijn die deeltjes dan uit ontstaan.
Alles staat vast, alleen hebben wij nog niet voldoende informatie en verwerkingscapaciteit om de meeste dingen te doorgronden en zou je kunnen denken dat alles zinloos is, maar als je gewoon je belangen na streeft is dat het beste en zal je daar profijt van hebben en leunen wij op de kennis van onze voorouders, die eerst mondeling werd overgedragen en later op schrift gesteld werden en nu in de computer voor een ieder beschikbaar zou kunnen zijn en we ons steeds sneller ontwikkelen, waar door we op een toekomst kunnen rekenen die ons de kosmos kan brengen, maar moeten we daar wel in kunnen blijven geloven om dat ook werkelijk te bereiken. Als we dan de ruimte in kijken en je af vraagt hoe zo iets kan ontstaan, is het beter om je te verdiepen in de materie om zo een vraag te kunnen beantwoorden, ik vanuit mijn perspectief kan wel zeggen dat het heelal oneindig is en dat de stofwolk waar we uit voort gekomen zijn, ook oneindig groot is, dat kan ik op maken uit de waarnemingen die gedaan zijn en ik ook denk dat we niet in een oerknal zitten maar met krimpende atomen en wel om de volgende redenen, in de eerste plaats door de roodverschuiving die we waarnemen, waar honderd jaar geleden nog gedacht werd dat het heelal gelijkmatig uit dijde, maar nu blijkt dat de roodverschuiving laat zien dat er iets aan het versnellen is, wat eigenlijk met de natuurkundige kennis niet te verklaren is, maar honderd jaar geleden ook maar aangenomen werd dat we een oerknal hadden maar kon er nog niet bewezen worden dat de sterrenstelsels zich inderdaad verwijderde, dat komt mede door het feit, dat de roodverschuiving ook ontstaan kan zijn door krimpende atomen, als atomen krimpen, zou ons klokje sneller gaan lopen en zou er ook een hogere frequentie worden uitgestraald, als we dan de ruimte in kijken, zie je ook een roodverschuiving, omdat je naar het oude licht kijkt van sterren die toen niet zo ver gekrompen waren als wij nu en dus een lagere frequentie uit zonden en kun je dan ook een versnelling van de roodverschuiving waarnemen, omdat bij het snellere klokje ook het krimpen sneller gaat en zou je kunnen denken dat er iets versnelt, dat is dan het krimpen wat versnelt en laat de roodverschuiving zien hoe snel het klokje gaat en als we nu een stelsel nemen met 50% roodverschuiving, dan hebben onze atomen maar de halve diameter ten opzichte van deze atomen met 50% roodverschuiving en krimpen onze atomen 2 maal zo snel als toen het licht werd uitgezonden van deze sterren, als je dan de constante van Hubble neemt zou je kunnen berekenen dat die verre stelsels met 50% roodverschuiving op bijna 7 miljard lichtjaar staat en het versnellen van het krimpen in bijna 7 miljard jaar verdubbeld. Maar met de roodverschuiving kan je zien dat de lichtopbrengst 50% minder is als wat je zou verwachten en daar door de afstand te ver word ingeschat en het licht van deze sterren er minder lang over gedaan hebben als nu word verondersteld en het halveren van atomen sneller als 7 miljard jaar gaat en zou de afstand misschien maar de helft zijn. Sterrenstelsels met 75% roodverschuiving, zouden dan 2 maal zo ver staan als sterrenstelsels met 50% roodverschuiving en zou de constante van Hubble, niet zo constant meer blijken. met de roodverschuivingsbanden, waar niemand een verklaring voor heeft, kan ik je wel vertellen hoe dat zit, bij het krimpen van atomen, krimpen eerst de kleinste deeltjes het snelt en zijn er structuren die het krimpen beïnvloeden en vertragen, waardoor deze banden ontstaan en kan ik wel in schatten dat alle roodverschuiving door deze banden worden beinvloed, waar door we mogelijk zicht krijgen op deeltjes die we nog niet kennen en mogelijk al zijn geëvolueerd tijdens het krimpen.We hebben met krimpende atomen dan geen donkere energie nodig om de versnelling in de roodverschuiving verder te verklaren en ook de donkere materie zou dan niet meer nodig zijn, omdat bij het berekenen van de afstanden gebruik gemaakt werd van de licht hoeveelheid, maar door het tragere klokje de sterren minder licht uit stralen en daar door verder lijken te staan en de objecten dan ook groter worden ingeschat, waar door je uiteindelijk materie te kort komt. Het allergrootste voordeel is wel dat er in het begin van de oerknal geen ruimte en tijd zou zijn, wat niet te verenigen is met het behoud van energie en massa, waar je de natuurkundige wel naar huis kan sturen en het de hand van god zou zijn die de oerknal mogelijk zou maken, wat dus allemaal op aannames gebaseerd is, natuurlijk mag je wel iets aan nemen, maar als je keer op keer de natuurwetten moet veranderen, zou je toch eens wat meer open moeten staan voor kritiek, want nu lijkt het alsof ze krampachtig vast houden aan de oerknal theorie en als ik een vraag stel waar ik kenbaar maak dat het is om de krimpende atomen theorie te ondersteunen, ik geen antwoord krijg.
Ik vind de bovenstaande denkpiste zeer interessant. Zijn de weinige natuurwetten die er van oorsprong zijn de enige die konden zijn? Of konden bij het ontstaan van het universum ook andere natuurwetten zijn ontstaan die in de bij toeval huidige evolutie niet mogelijk zijn? Zodat er in een andere evolutie een totaal ander universum of heelal zich zou kunnen hebben ontwikkeld. Is het niet met een Darwiniaanse evolutie begonnen van toevallige natuurlijke wetmatigheden uit een grabbelton van veel natuurwet mogelijkheden waarvan er sommige bij samenkomst al dan niet goed met elkaar konden samengaan of helemaal anders helemaal geen interactie tot elkaar konden bekomen? Berust onze coctail van de natuurwetten op toeval of noodzaak? Zijn er niet ook nog niet waargenomen natuurwetten in werking die het donkere materie probleem zouden kunnen doen oplossen? Of zouden de bestaande wetten niet nog onbekende verrassingen in petto kunnen hebben? Is ons universum een eilandje in het grote geheel of enkel een zandkorrel of het algeheel? En Met of zonder een grote knal, zo ja; Was die een begin of een plaatselijk gebeuren die daarmee losjes het bestaan van het iets mede bevestigde? Ik weet het echt niet!
Ik zit ergens mee.
Wij nemen licht waar. Wij kunnen dus niet zichtbare of voelbare radiostraling of is het een andere stralingsbron, waarnemen zonder enige moeite. Op de één of andere wijze wordt er binnenkomende straling omgezet in licht. Er zijn momenteel zeer veel organismen die daartoe in staat zijn. Als we kijken naar het totaal is er binnen een breed spectrum van straling een stukje laten we zeggen, willekeurig in het midden die kan worden omgezet in zichtbaar licht. Alles gebeurd eigenlijk puur zintuiglijk. Waar ik mee bedoel dat er niet zichtbare straling wordt, voor een deeltje, omgezet in wel zichtbaar licht. Ooit in de evolutie van het leven, lang geleden was de evolutie nog niet op dat punt in de tijd geëvolueerd. Al de levende organismen voor dat punt in de tijd konden dus op geen enkele wijze die straling waarnemen of toch op zijn minst niet die straling zintuiglijk omzetten in licht. De levensvormen waren simpelweg nog niet ver genoeg door geëvolueerd. Dat betekent dan toch dat geen enkel levend organisme licht kon waarnemen. Dat alle leven zich in het donker ontplooide. Meer dan een miljard jaar lang gebeurde alle ontwikkeling op aarde dus in het donker. Leven, voortplanting en evolutie voltrok zich toen in volledige duisternis. Geen levende ziel die iets kon zien. Het leven was voor de blinde, toen al. Bijkomend betekent dat ook dat er geen licht nodig is om leven te scheppen en verder te ontwikkelen.
Maar:
Bestaat er dan eigenlijk wel licht in een natuur wanneer er geen levende organismen zijn? Als er geen organismen zijn die zo ontwikkeld zijn dat ze straling kunnen omzetten in licht, beeld en kleur? Als er geen leven zou zijn in het universum, zou er dan licht bestaan? Als er geen enkel organisme is die die straling kan opnemen en omzetten zodat er niemand is die het kan opnemen en met zijn eigen eigenschappen kan waarnemen, bestaat het dan,licht? Beelden, schakeringen en kleur? Bestaat iets als het nooit waar te nemen valt? Als er geen leven zou zijn, ervaren planeten dan ook beeld en kleur binnen hun eigen levensfeer?