Waarom is er geen debat over technologie?

Technologische ontwikkelingen van robotica, nanotechnologie en human enhancement gaan snel. Er zit zo veel aan vast, dat we ons er flink op zouden moeten bezinnen en een breed maatschappelijk debat over technologie zouden moeten voeren. Waarom is dat debat er niet, vraagt filosofe Sofie Messeman zich af.

“Ik ben niet tegen techniek. Helemaal niet. Hoe zou dat kunnen? De mens onderscheidt zich juist van dieren door techniek. Plato schrijft dat de mens van Prometheus het vuur kreeg, een instrument. Vanaf die tijd is techniek het verlengstuk van de mens, waar hij onlosmakelijk mee verbonden is. Nee, ik vind dat juist mooi. Het is fantastisch wat we allemaal kunnen. Dat wij hier aan tafel zitten en water drinken uit een glas, dat weer uit een gekoelde fles komt – dat is allemaal techniek. In al die artefacten ligt ook allemaal kennis opgeslagen, de kennis van een glas te kunnen maken, bijvoorbeeld.”

Zowel gif als medicijn

“Techniek is echter per definitie pharmacologisch. Dat heb ik geleerd van de Franse filosoof Bernard Stiegler. Hij verwijst daarmee naar Plato, die de uitvinding van het schrift een pharmacon noemde: het is zowel een gif als een medicijn. Door het schrift kun je prachtige teksten schrijven, zoals Plato deed, maar je kunt mensen er ook diep mee kwetsen en beledigen. Dat karakter van een pharmacon kleeft aan iedere technologische ontwikkeling en aan elk artefact. Met een bijl kun je hout kloven, maar je kunt er ook iemand mee onthoofden.”

Stroomversnelling

“Hoewel dat aspect van het pharmacon een thema is bij alle technische uitvindingen, en er in de geschiedenis al vaak over is gedebatteerd, vind ik dat het nu opvallend stil is. Bij de ontwikkeling van kernenergie was dat bewustzijn en dat debat er bijvoorbeeld wel. Vergeleken daarmee hoor je nu weinig. Maar juist nu moeten we met elkaar debatteren, over human enhancement (genetische verbetering van de mens), nanotechnologie, robotica. De techniek zit in een enorme stroomversnelling. Niemand kan het geheel overzien. Niemand heeft ook de regie. Maar het is wel de hoogste tijd dat we ons bezinnen op pharmacologische implicaties.

“We kunnen ons als mens straks laten ‘upgraden’. Maar wat zit daaraan vast? Zal dat niet tot ongelijkheid leiden, tot ‘twee soorten mensen’? Welke morele dilemma’s zullen zich voordoen in de praktijk? Er is een nieuwe generatie robots ontwikkeld die ook zelf kan denken en bijvoorbeeld artikels schrijven. Maar als het zo zou zijn dat robots massaal worden ingezet in het arbeidsproces, moeten we dan niet dringend nadenken over ons arbeidsmodel?”

Volgens filosofe Sophie Messeman is het hoog tijd voor een maatschappelijk debat over technologie. Bijvoorbeeld over ons arbeidsmodel, nu robots en machines steeds meer werk van mensen overnemen.

Onszelf dreigen kwijt te raken

“We zijn aan het evolueren naar zo’n slimme omgeving, dat we onszelf dreigen kwijt te raken. Er is bijvoorbeeld een wasbak in de maak die feedback kan geven op de sporen van het lichaam, bijvoorbeeld na het tandenpoetsen. Dan kan de wasbak tot je spreken: ‘Ge moet naar de dokter! Laat u controleren op kanker.’ Gezondheid lijkt het één en het al. Het is onze nieuwe godsdienst. Door de waarde ‘gezondheid’ worden we echter volledig gedisciplineerd. Als onze app zegt: meer havermout eten, dat is gezond, dan eten we meer havermout. Als onze app zegt: Ge moet nu gaan staan, want ge hebt al een uur niet bewogen achter uw bureau, gaan we staan. Dan leven we niet meer, maar worden we geleefd.”

Waarden achter nieuwe technologie

“Ik vind dat we moeten debatteren over de vraag welke waarden achter die nieuwe technologieën schuilgaan. Als een app je aanmaant om te gaan staan, dan zit daar als waarde ‘gezondheid’ achter. Natuurlijk is dat op zich een groot goed. Maar het blijft toch de vraag of er geen andere, wellicht grotere of minstens even belangrijke waarden zijn. In elk geval moeten we de nieuwe dilemma’s waar de techniek ons voor zal plaatsen nu al proberen te definiëren. Wie krijgt er toegang tot enhancement en wie niet? Zal iedereen op deze planeet 120 jaar kunnen worden, of enkel een uitverkoren groepje? Zullen robots ons arbeidsmodel veranderen? En wat is dan nog de plaats van de mens? Alleen door nu al over die toekomstige fenomenen na te denken en te debatteren, zullen we tijdig de moeilijkheden ervan kunnen onderkennen. En ze eventueel ook tijdig in een wetgevend kader kunnen gieten.”

Dit interview met Sophie Messeman verscheen in december 2015 in het filosofische tijdschrift Sophie. Sophie Messeman (1995) studeerde filosofie in Gent, waar ze nog altijd woont. Ze publiceerde interviews en recensies over onder meer Oost-Europese literatuur in de Belgische krant De Tijd en is momenteel recensent Scandinavische literatuur voor Trouw. Ook schrijft ze voor het Belgische cultuurmagazine Staalkaart.