Hebben we baat bij rituelen?

Op 2 november is het weer Allerzielen: een kerkelijke traditie met bijbehorende rituelen om de overledenen te herdenken. Een mooie gelegenheid om de vraag te stellen: heeft de mens iets aan rituelen? Want rituelen zijn toch vooral iets van vroeger? Van de kerk en verschillende godsdiensten waarmee we intussen afgerekend hebben? Natuurlijk zijn er ook topsporters met bijgeloof… maar moet je die serieus nemen? We vroegen het Melle de Vries, tot vorig jaar beleidsdirecteur bij de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) en nu bestuurder van scholengemeenschap GSR in Rotterdam.

Een beetje zweverig?

Een tijdje terug trok de titel van een nieuw boek mijn aandacht. Meer specifiek, een goede vriend bracht het boek onder mijn aandacht. Was het de titel van het boek óf de auteur waardoor ik het boek wilde kopen? De naam van de auteur bracht positieve leeservaringen naar boven, dat wel. Maar het was toch vooral de titel die mij aansprak: Rituelen. Waarom we niet zonder kunnen. De auteur is Herman de Dijn, emeritus hoogleraar filosofie.

Toen ik jonger was, had ik minder met rituelen. Nu dus wel. Maar wat is dat dan? Zijn rituelen niet iets van vroeger? Of erger nog, een beetje zweverig? Pak je de definitie erbij, dan is een ritueel ‘een opeenvolging van handelingen in een bepaalde volgorde en op een welbepaalde plaats’. Oké… staat een ritueel dan niet haaks op onze hedendaagse vrijheid om zelf na te denken en om zelf ons leven in te richten? En zijn rituelen dan niet vooral iets voor religieuze mensen, of voor mensen die vastgeklonken zitten aan tradities?

Rituelen zijn overal

Om te beginnen: rituelen zijn overal. Denk maar aan je eigen ochtendritueel, de gewoontes op je werk, de manier waarop je omgaat met bijzondere feestelijkheden en andere gewichtige gebeurtenissen. Sterker nog, je mist het ritueel als het plotseling doorbroken wordt, en dat zou je zomaar uit balans kunnen brengen. Rituelen zijn dragers van een cultuur, en gewoontes – persoonlijk of van een groep – slijten zomaar in. Of we het nu willen of niet, we passen ons heel gauw aan aan de heersende gewoontes. Rituelen geven dan ook een stuk houvast. Niet voor niets luidt de ondertitel van het bovengenoemde boek: Waarom we niet zonder kunnen.

Rituelen versus vrijheid

Zelf raak ik er steeds meer van overtuigd dat de schijnbaar ongelimiteerde vrijheid van deze tijd haar beperkingen heeft. Niet alleen in die zin, dat de vrijheid van de één altijd rekening heeft te houden met de vrijheid van de ander. Maar vooral ook in die zin, dat het hameren op vrijheid zomaar dwang met zich mee kan brengen. Of zoals De Dijn het zegt: “Het postmoderne ‘vrijheidsregime’ wordt paradoxaal genoeg zelf gekenmerkt door dwang, en wel een dubbele dwang. Allereerst de dwang van de vrijheid zelf, waar Sartre over spreekt, en die zich manifesteert in de noodzaak om voortdurend te kiezen en te ageren. [Maar er is ook] de dwang van het conformisme aan het postmoderne vrijheidsregime zelf.”

“Met alle diversiteit en polarisering in onze samenleving, kunnen rituelen een heel belangrijke rol spelen”

In een samenleving zouden we er misschien goed aan doen wat minder te hameren op vrijheid, en wat meer oog te hebben voor wat ons samenbindt. Met alle diversiteit en polarisering in onze samenleving, kunnen rituelen een heel belangrijke rol spelen. Dat vraagt wel om het besef: a) dat het leven niet om het eigen ‘ik’ draait en b) dat het ‘ik’ opgenomen is in een groter, niet helemaal te bevatten geheel. Daar hoef je echt niet ‘gelovig’ voor te zijn…

Lees en luister: Ruben van Zwieten pleit voor verbeeldende taal

Drie pluspunten

Hoe kunnen rituelen nu behulpzaam zijn? Ik kan je absoluut aanraden om het boek van De Dijn te lezen, maar laat ik proberen drie pluspunten te formuleren:

1. Rituelen kunnen helpen om het onzegbare tóch te benoemen, in vreugde én verdriet. We hebben soms geen woorden bij een ingrijpende gebeurtenis of iets (mysterieus) dat onze raakt. Laten we daarin onze beperkingen erkennen. Niet alles is rationeel of wetenschappelijk te benoemen, of te verklaren. Een bepaald gebaar, een vaste uitdrukking, een bos bloemen, een gedicht of een lied (of iets anders) kan helpen er toch betekenis aan toe te kennen.
2. Rituelen kunnen ons verbinden met anderen, in het heden en verleden. We kunnen samen met anderen, op een bepaalde manier en op specifieke momenten, feestvieren. Of ons met een bepaald herdenkingsritueel, of door een monument, verbonden voelen met mensen die eerder geleefd hebben. Het is goed om te beseffen dat we niet alleen en voor onszelf op de wereld zijn.
3. Rituelen kunnen ons verbinden met een traditie waarin betekenis, waarde en zin worden doorgegeven. Dat begint al met gewoontes in het gezin of huis waar je opgroeit, maar ook bij de school en sportvereniging waar je naartoe gaat. Gelukkig hoeven we niet alles opnieuw te ontdekken of uit te vinden, maar kunnen we voortborduren op wat anderen, voor ons, al ontdekt hebben.

Ruimte laten

Het lijkt mij belangrijk dat onze gewoontes of rituelen niet dogmatisch of star worden. Dogmatisch betekent: gebaseerd op strenge leerstellingen en daarom niet vatbaar voor discussie. Het blijft belangrijk om steeds door te geven wat het doel of de reden achter het ritueel is. Ook hoeven we in een samenleving niet allemaal dezelfde rituelen te hebben. We doen er wél verstandig aan om ruimte te laten voor de rituelen van een ander, of van een andere groep.

Rituelen kunnen ons bij uitstek helpen om onze plaats te vinden in het grotere geheel. Ze kunnen ons ontvankelijk maken voor waarheden die groter zijn dan wijzelf, voor het mysterieuze en voor verwondering. Rituelen zijn in de woorden van De Dijn “wachtkamers voor of vensters op wonderen, betekenissen die fascineren en het leven zin geven.”