Waarom heeft de samenleving verbeeldingskracht nodig?

In een tijd van fake news, internettrollen en vooruitgangsgeloof verliezen we gemakkelijk het zicht op de werkelijkheid. Historicus en beleidsanalist Rien Rouw betoogt dat we verbeeldingskracht nodig hebben. Waarom? Om te zien dat het niet altijd goed gaat.

Ooit waren trollen wezens die voornamelijk in de onschuldige verbeelding van bijvoorbeeld illustrator/kunstenaar Rien Poortvliet  voorkwamen. Tegenwoordig zijn trollen vooral boosaardige wezens die op internet het nieuws manipuleren. Ze maken deel uit van het fake news dat sinds enkele jaren tal van verschijningsvormen kent. Soms is het lachwekkende onzin, maar soms gaat het ook om regelrechte leugens en ontwrichtende manipulatie.

Inbeelding aan de macht

En er wordt grif geloof aan gehecht. Een recent voorbeeld. Rond de opstand van de ‘gilets jaunes’ (gele hesjes) werd het gerucht verspreid, dat provocateurs in dienst van Macron achter het geweld en de vernielzucht zitten. Het is de inbeelding aan de macht. 

Dergelijke geruchten vergroten de woede tegen Macron en het wantrouwen tegen de overheid. “Ik geloof niet meer in deze republiek”, schreef een van de eerste ‘gilets jaunes’ op Facebook. “Macron moet aftreden, dan kan een populaire generaal de macht overnemen.”

Sterke leider

Niet alleen in Frankrijk, wereldwijd lijkt een behoorlijk deel van de bevolking voorstander te zijn van het omverwerpen van de bestaande sociale orde. Zoals ook een substantieel aantal mensen verlangt naar een sterke leider. Iemand die orde op zaken zal stellen, internationale invloeden zal weren de grenzen zal herstellen. En dan? Wat dan als zo’n generaal de macht heeft? Daar waar allerlei complottheorieën gretig aftrek vinden, ontbreekt het juist op dit punt aan de nodige verbeeldingskracht. Dat geldt overigens niet alleen voor gewone burgers; ook naar de rechterflank hellende politieke partijen in het midden hebben er last van.

‘Een substantieel aantal mensen verlangt naar een sterke leider. Iemand die orde op zaken zal stellen, internationale invloeden zal weren de grenzen zal herstellen. En dan? Wat dan als zo’n generaal de macht heeft?’

Wat is dan die verbeeldingskracht waaraan het ontbreekt? Het is iets heel anders dan inbeelding, al lijkt het verschil tussen verbeelding en inbeelding klein. Inbeelding is dingen zien die er niet zijn. Verbeelding is dingen zien die er nóg niet zijn. Dat kan slaan op positieve dingen, maar ook op negatieve. De verbeeldingskracht waarover ik het hier heb, is historisch.

‘Verbeelding is dingen zien die er nóg niet zijn. De verbeeldingskracht waarover ik het hier heb, is historisch’

Het is de wetenschap dat,  wat ooit is gebeurd weer kan gebeuren. De Amerikaanse schrijver Philip Roth schreef in 2004 een what if-roman, over een antisemitische president die in 1940 aan de macht komt. In de roman laat Roth één van de personages zeggen: “It can’t happen here? My friends, it is happening here!”  Toch ziet het gros van de Amerikanen in Roths roman het niet.

Onversneden vooruitgangsgeloof

Hoe komt dat? Waarom zijn we onze historische verbeeldingskracht verloren? Recent zijn daarvoor verschillende verklaringen aangedragen. Volgens historicus Timothy Snyder  hebben we onszelf in een ‘intellectueel coma’ gebracht door een onversneden vooruitgangsgeloof. Dat is: het idee dat we onvermijdelijk en in een opwaartse lijn op weg zijn naar een ideale toekomst. Naar een liberale democratie, die wereldwijd vervolmaakt zal worden. In de jaren negentig van de afgelopen eeuw was dit denken populair. Je treft het nu in een bepaalde mate aan bij ‘tech-utopisten’, die geloven dat technologie alle problemen gaat oplossen. Daardoor zijn we onze geschiedenis vergeten.

‘We worden in trance gebracht door mooie verhalen over een glanzend verleden’

Zo ongeveer vanaf het begin van de 21e eeuw is daar een mechanisme bijgekomen, nadat de droom van een gouden toekomst uiteen spatte. Een mechanisme waardoor we het verleden vervormen. Ditmaal gaat het niet om de toekomst, maar juist om het verzinnen van een ideaal verleden, dat nooit heeft bestaan. Een verleden waaruit alle zwarte kanten zijn weggelaten. Wat er vroeger precies is gebeurd, doet er niet toe. Snyder noemt dit mechanisme de ‘hypnose’. We hoeven niet meer na te denken over mogelijke toekomsten, maar worden in trance gebracht door mooie verhalen over een glanzend verleden.

Lees ook: Is kiezen voor jezelf egoïstisch?

Ongekend verderf

Er is ook nog een veel praktischer verklaring voor ons vergeten. De generatie die de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt, is langzaam aan het verdwijnen. Een generatie die een ongekend vernietigingsdrama meemaakte, maar ook de ineenstorting van de democratie zelf heeft ervaren. Met deze generatie verdwijnt blijkbaar het bewustzijn, dat dergelijke gruwelijkheden ook onder ons op grote schaal kunnen gebeuren.

‘Met deze generatie verdwijnt blijkbaar het bewustzijn, dat dergelijke gruwelijkheden ook onder ons op grote schaal kunnen gebeuren’

Het gevolg van al dit vergeten en vervormen is, dat we onvoldoende beseffen hoe kwetsbaar de sociale orde is die na de Tweede Wereldoorlog is opgebouwd. Of we zien vooral de bedreiging van buitenaf en niet de uitholling van binnenin. Die sociale orde lijkt zo vanzelfsprekend, dat ze zichzelf vernietigt, zoals de Engelse publicist Janan Ganesh onlangs schreef. “Historische gebeurtenissen die hen tegen deze zelfgenoegzaamheid waarschuwen, worden eerst van levende herinnering folklore en daarna iets wat meer op een gerucht lijkt. Denkbeelden waarvan hun voorouders de rillingen hadden gekregen, worden geloofwaardig en zelfs opwindend.” De vergelijking met de tijd voor de Eerste Wereldoorlog is al vaak gemaakt, honderd jaar na dato. Toen schaarden mensen zich als lemmingen massaal achter opwindende ideeën, en stortten de wereld in een ongekend verderf. Er is verbeeldingskracht voor nodig om te zien dat dat zomaar weer kan gebeuren.

Ook interessant: Solidariteit, mag dat nog iets kosten?

Ben jij het eens met de schrijver van dit artikel? Of zit hij ernaast met zijn standpunt? Reageer hieronder, of op Facebook.

“Nou het is al aan de gang, die chaos. Daar heeft de regering wel voor gezorgd”

Engel Twikler op Facebook