Waarom zijn we gelukkig én depressief?

De schitterende 19de-eeuwse Arminiuskerk in het centrum van Rotterdam is deze donderdagavond, 11 november, goed gevuld met toehoorders. Allemaal komen ze voor de lezing van de Vlaamse filosoof en hoogleraar psychiatrie Damiaan Denys. Startpunt van zijn verhaal is de wonderlijke paradox: “Nederland behoort tot de vier rijkste en gelukkigste landen ter wereld, maar we zijn depressiever dan ooit”. Een razend interessant thema, vonden wij ook bij De Grote Vragen. Dus waren we erbij: redactielid Karin, vrijwilliger Demi en een vriendin, Sofie.

Er is alle aandacht voor de coronacrisis en de klimaatcrisis. Maar een andere, grote crisis wordt over het hoofd gezien: de global mental health crisis. Wereldwijd neemt het psychisch lijden in omvang toe. Maar méér en met grotere impact op de mensen in rijke, westerse landen. Zij lijken kwetsbaarder, minder weerbaar.

Nederland behoort tot de vijf welvarendste landen ter wereld, volgens de Index of Sustainable Economic Welfare. We zijn één van de beste landen ter wereld om in te leven, gelet op onze gezondheidszorg, onderwijs en democratie. En we staan ook, onderzocht World Happiness Report, op de vijfde plek van de gelukkigste landen. Nederlanders geven aan zich heel gelukkig te voelen, en tevreden te zijn met wat ze hebben.

Ondertussen staan in ons land zo’n 90.000 mensen op de wachtlijst van de GGZ. Veertig procent van de Nederlanders heeft een psychische stoornis. Twintig procent van de volwassenen krijgt tenminste een keer in het leven te maken met een depressie. Hoe kunnen we deze paradox begrijpen? Damiaan Denys gaf daarvoor in zijn lezing drie redenen.

1. Een falend zorgsysteem

In 2006 trad de zorgverzekeringswet in. Door ‘gereguleerde marktwerking’ – en dus concurrentie – zou de zorg goedkoper en de kwaliteit beter worden. Dat zou toegang tot gezondheidszorg laagdrempelig maken en een baan in de zorgverlening aantrekkelijk. Het tegenovergestelde van wat men met deze wet wilde bereiken gebeurde. Psychisch lijden werd een commercieel product. Veel geld werd geïnvesteerd in controles om het systeem in bedwang te houden. De administratie rond de zorg nam toe, de kosten voor zorg stegen. De kwaliteit en de toegankelijkheid van zorg nam daardoor sterk af. Ook een baan in de geestelijke gezondheidszorg werd door dit alles minder aantrekkelijk. Het resultaat? Het aanbod neemt af, maar de vraag rijst de pan uit… 

2. Geen eenduidige definitie van een psychische stoornis

Wat is een psychische stoornis? Bestaat dat eigenlijk wel? En zo ja, hoe behandel je een stoornis? Psychiaters hebben geen eenduidig antwoord op deze vragen, spreken elkaar zelfs tegen. Op welke dimensies bevindt zich een psychische stoornis? Daar kun je op verschillende manieren naar kijken, stelde Denys.

• Je kunt zeggen: in de hersenen. Wanneer een stoornis enkel in de hersenen zit, is sprake van een biologische of genetische afwijking. Een behandeling met bijvoorbeeld elektronen kan dan uitkomst bieden.
• Een andere optie is: in de ‘mind’. Net als liefde is zijn er ook andere zaken die niet fysiek aan te wijzen zijn. Je ‘geest’, bijvoorbeeld, of je ‘ziel’ of ‘mind’. Bij een stoornis in je ‘mind’ – je gemoedsgesteldheid – is het spreken en het luisteren helpend. Of het gebruik van kunst, poëzie en taal om woorden te geven aan gevoel.
• De derde dimensie: sociaal. Denk aan armoede, relatieproblemen maar ook het niet voldoen aan de norm(en) van een samenleving kunnen psychische problemen veroorzaken.

En als psychiater, meent Denys, dien je alle dimensies in de behandeling mee te nemen.

“We kunnen ons niet meer voorstellen gelukkig te zijn in afhankelijkheid van medemensen”

3. Ons ongemak met lijden

Veel psychisch lijden is geen stoornis, maar hoort simpelweg bij ons mens-zijn. Maar als we dat lijden ingewikkeld en lastig vinden, plakken we er – om toch te mogen lijden – het label van een psychische stoornis op. Een stoornis die we zelf bepalen, en daarmee gaan we vervolgens naar de psychiater. Maar daardoor vervreemden we van wie we werkelijk zijn.

Er zijn meerdere oorzaken te noemen voor ons ongemak met lijden. Neem onze individualistische maatschappij; ons leven is steeds meer gaan draaien om het individuele gevoel en de eigen emotie, zónder de context van een gemeenschap. Maar ook: door globalisering en sociale media zien we hoeveel er mogelijk is in het leven: niets is te gek. Van zwemmen met haaien tot het beklimmen van de Mount Everest. En dat willen we dus (stiekem) allemaal. We willen ons goed voelen, altijd vrolijkheid uitstralen en doorlopend gelukkig zijn. Voldoet je leven hier niet aan… dan faal je.

Het is het verlengstuk van een typisch Westerse opvoeding… het idee van autonomie; we willen alle aspecten van het leven zelf kunnen bepalen. Dát is de weg naar succes. Het zélf doen. Daardoor kunnen we ons niet meer voorstellen hoe het is om gelukkig te zijn in een collectieve samenleving, waarin we afhankelijk zijn van andere mensen. Tegelijkertijd leven we in een gecontroleerde samenleving. Door de techniek is alles meetbaar en van die techniek zijn we ook nog eens afhankelijk geworden. Dat hangt bovendien samen met de virtualisering van ons leven: we kijken gemiddeld twee tot vier uur per dag naar beeldschermen. Kortom, in ons streven naar autonomie zijn we juist een economisch product geworden, en totaal afhankelijk van de virtuele wereld.

“Door de techniek is alles meetbaar en van die techniek zijn we ook nog eens afhankelijk geworden”

“Maar hoe dan nu verder?”, was de afsluitende vraag van gespreksleider Toon Voorham. Daarop antwoordde Denys: “Laten we elkaar het gevoel geven dat we het waard zijn om te leven. Ongeacht onze mate van succes…”

Reactie van Demi:

“Sofie en ik zijn twee toehoorders, vanavond. Sofie is werkzaam in de gezondheidszorg: ze werkt bij een grote zorginstelling als begeleider voor mensen in een woongroep. Ik ben aangeschoven voor een leerzame avondbesteding én om dit stuk te schrijven.”

“De lezing staat bol van de informatie en Damiaan praat stevig door. Aan het einde is er gelegenheid om de opgedane kennis te bespreken en te laten bezinken. Het ongemak van het menselijk lijden, en het lijden zien bij een ander, is een onderwerp waar we op blijven hangen. “We hebben een stoornis nodig om het lijden te mogen rechtvaardigen, te kúnnen rechtvaardigen…”. Best heftig om er zo tegenaan te kijken. Een van ons tweeën heeft de recente ervaring dat een zorgverlener via de telefoon een diagnose stelde. Enkel voor het rond kunnen krijgen van de zorgvergoeding en om de behandeling  te kunnen starten. Aan de ene kant prettig dat de mentale gezondheidszorg op deze manier toegankelijker wordt, maar ergens ook weer vreemd dat er zó gemakkelijk wordt omgegaan met het ‘constateren’ en inzetten van een psychische stoornis.”

“Ik betrap mijzelf er ook op, vertel ik Sofie. Ik heb enkele keren mijzelf het label van een psychische stoornis gegeven; dat maakt het voor mij makkelijker om om te gaan met datgene waar ik last van heb… Het is gemakkelijker om hier informatie en handvatten voor te googelen, dan te zoeken op de woorden ‘ik ben verdrietig’. Probeer dat trouwens maar eens, dan zie je dat er regelmatig gewezen wordt op de mogelijkheid van een depressie of burn-out. Of zoals Damiaan het mooi onder woorden brengt: ‘Wij verdragen het lijden door identificatie met een psychische stoornis’.”