‘Misschien is de zin van het leven wel een knuffel’

“Er is één vraag waarop ik nog steeds geen antwoord kan geven: Waarom is dit alles hier? Ik stel vast dat de wereld er is, maar dat is het dan ook.” Was getekend, Jean Paul Van Bendegem. De wiskundige en filosoof is één van de veertien Vlaamse denkers die langskomt in het boek ‘De Grote Levensvragen’. Het boek verscheen eind 2017 bij uitgeverij Lannoo en komt voort uit een onderzoek rond grote vragen onder 1000 Vlamingen. Zowel de 1000 Vlamingen als de wijze denkers kregen tal van vragen voorgeschoteld, zoals: Is er leven na de dood? Waarom is er zoveel kwaad in de wereld? En, niet de minste van alle grote vragen: waarom zijn wij hier? Wat is de zin van ons leven?

Wat volgde was een boeiend rapport, een boek en een theatertour met tal van bekende Vlamingen denkers. Uit het onderzoek blijkt dat 42 procent van de Vlamingen ervan houdt om bezig te zijn met grote vragen en zingeving. Slechts 14 procent is daar liever niet mee bezig. Grote vraag blijft: hoe geef je je leven zin? En wat is dat, zin? Dan wordt het lastiger. Want 25 procent van de Vlamingen geeft aan al eens aan zelfdoding te hebben gedacht. Want wat moet je, als je niet (meer) weet hoe je het leven zin moet geven?

Uit het leven stappen

Guillaume Van der Stighelen, voormalig reclamemaker en nu columnist en schrijver, kan zich goed voorstellen dat mensen uit het leven willen stappen. Na een tragische gebeurtenis in zijn leven werd de zinvraag ineens heel actueel: in 2011 kwam zijn zoon Mattias om bij een ongeluk. “Ik kwam terecht in een leven dat totaal geen zin meer had. De eerste dagen na de dood van mijn zoon was ik bang dat ik met opzet onder een vrachtwagen zou rijden.” Toch schaart hij zich nog steeds onder de mensen die het stellen van zinvragen zinloos vinden. “Het leven heeft geen zin als je er zelf geen zin aan geeft. Mijn vraag is dus: hoe geef ik mijn leven zin?”

Kerkjurist en mediapersoonlijkheid Rik Torfs staat er anders in. Hij ziet ‘zin’ als iets wat je zelf aan dingen kunt toekennen. Torfs legt uit: “De dichter Hans Warren schreef aan het einde van zijn leven over allerlei voorwerpen die voor hem betekenis hadden. Dingen die hij bijvoorbeeld meebracht van een reis of dierbare boeken die hij had gelezen. Wanneer hij sterft, verliezen die hun betekenis. Dat is fantastisch als idee. Je geeft dus zelf betekenis. Een voorwerp is niet alleen maar een voorwerp. Daarin kan een ongelooflijke ziel zitten. Uiteindelijk hangen wij aan elkaar van betekenis die we zelf geven, in interactie misschien met een grote Betekenis die er ergens is. Het bestaan van betekenis en dat wij betekenis kunnen geven, is een geweldig mysterie.”

“De eerste dagen na de dood van mijn zoon was ik bang dat ik met opzet onder een vrachtwagen zou rijden”

Zelf betekenis geven aan je leven

De vraag naar de zin van het leven leidt tot verdeelde meningen onder de denkers. Is zin iets dat ons gegeven wordt, bijvoorbeeld door een religie of systeem? Of moeten we het zelf uitzoeken? Scherper gesteld: hebben de dingen die we doen en die ons overkomen een diepere betekenis? Is er een plan of bestaat enkel het blinde lot? Is onze eindeloze kosmos op ons gericht of zijn we slechts een toevallige speldenkop in een onverschillig heelal? Vlaanderens bekendste psychiater, Dirk de Wachter, gelooft niet in een ‘grote Betekenis’. “Die zin is er niet, die moeten wij zelf maken, daarvan ben ik overtuigd.” Wel is hij het met Torfs eens dat het essentieel is om zelf betekenis geven aan je leven.

Volgens wiskundige en filosoof Jean Paul Van Bendegem zijn er maar twee momenten waarop de zingevingsvraag nadrukkelijk speelt. “Als je vrienden thuis uitnodigt voor een etentje met uitstekende wijn, koffie en een pousse-café. Dan praat je over de zin van het leven en heb je genoeg gedronken om het snel weer te vergeten. En daarnaast: als je in de winterse kou om zes uur ’s ochtends je warme bed moet verlaten om levensnoodzakelijk geld te verdienen. Dan heb je ook een acute vraag naar de zin van het leven.” Zelf vindt hij zijn leven volkomen zinloos. Hetzelfde geldt voor teveel nadenken over wat de zin van het leven is. “Welk soort antwoord wil je? Je zult nooit tevreden zijn met het antwoord dat je krijgt. Geen enkele uitleg voldoet. Misschien is het antwoord wel: een knuffel.”

Lees ook: Is je leven zinvoller wanneer je gelooft?

Wat is de zin van het leven? Filosoof en wiskundige Jean Paul Van Bendegem vindt dat een lastige vraag. “Misschien is het antwoord wel: een knuffel.”

Bijdragen aan een groter geheel

Filosoof en hoogleraar wijsbegeerte Johan Braeckman gelooft niet dat er iets of Iemand aan de basis staat van de kosmos en van ons bestaan. We zijn hier niet met een doel: “Het universum en alles wat zich daarin bevindt, is het resultaat van willekeur. We hadden er evengoed niet kunnen zijn.” Volgens Braeckman maakt de toenemende kennis die we opdoen over het universum en het ontstaan van de aarde duidelijk dat er geen plan of bewustzijn achter zit. “Voor het ontstaan en de evolutie van het leven geldt hetzelfde. Er zit geen intentie achten er is geen doel. Vergelijk het met de wind: soms heb je de wind tegen, soms heb je de wind mee. Daar zit geen bedoeling achter.”

“Ik balanceer tussen zinloosheid en zin”, zegt Anniek Gavriilakis, directeur van de Bond Zonder Naam. “Aan de ene kant is er de idee dat ik als individuele mens onbenullig en absoluut zinloos ben in het grote geheel. Ik weet dat de wereld draait om macht en geld en dat we die krachten alleen niet kunnen tegenhouden. Toch betekent dat niet dat je niets moet doen.” Zin aan het leven geven draait volgens Gavriilakis om persoonlijke groei. “Ik wil heel graag door mijn eigen groei in mijn eigen omgeving bijdragen aan het grotere geheel. Als iemand mij zegt dat het druppels op een gloeiende plaat zijn, stel ik de vraag terug: dus zolang je de oplossing niet hebt voor alle problemen in de wereld, is geen enkele interventie legitiem? Trek dat door en een kankerspecialist mag geen patiënten meer helpen totdat the cure for cancer gevonden is.” Zij ervaart daarom een persoonlijke “drang om verantwoordelijkheid te nemen”, om zo zin te geven aan het leven.

“Ik weet dat de wereld draait om macht en geld en dat we die krachten alleen niet kunnen tegenhouden. Toch betekent dat niet dat je niets moet doen”

Mond vol tanden

Petra de Sutter, buitengewoon hoogleraar in de gynaecologie aan de Universiteit Gent, vindt dat de politiek meer aandacht moet besteden aan zingeving. We hebben de zingevingsvragen onder tafel gemoffeld en alle ideologische zingevende kaders weggewerkt, zegt ze. “Daardoor weten jongeren nu niet meer waarover het gaat als je zinvragen stelt. Onvermijdelijk komen die later naar aanleiding van ingrijpende levensgebeurtenissen weer naar boven.” De Sutter: “Vele mensen hebben geen verhaal en kaders meer. Maar met de islam krijg je mensen die wel heel duidelijke kaders en antwoorden op zinvragen hebben. Westerlingen staan dan met hun mond vol tanden. Als samenleving zijn we de voeling kwijtgeraakt met het diepe besef dat religies en levensbeschouwingen waardevolle kaders zijn die antwoorden op zingevingsvragen geven. Die notie is weg. Daardoor zitten we nu in chaos. Deze vragen moeten we opnieuw leren bespreken.”

Frans Goetghebeur, voorzitter van de Boeddhistische Unie, vindt de gedachte dat alles toeval is onhoudbaar. “De idee dat alles uitgelegd moet worden is evengoed onhoudbaar. Het boeddhisme spreekt van karma, maar dat woord wordt vaak verkeerd begrepen. In de boeddhistische benadering is de term veel rijker dan ‘lot’ of ‘voorbestemming’. Als ik antwoord op deze vraag, maak ik dus geen keuze, want er zijn tegelijk wel en geen redenen waarom iets gebeurt. Het belangrijkste is dát iets gebeurt”. Goetghebeur kan weinig met boeken als ‘Toeval en onvermijdelijkheid’ van Jacques Monod, die schrijft dat het bestaan van de mens toeval is en dat we helemaal alleen zijn in het heelal. “Een kille visie, die ontdaan is van elk gevoel voor menselijkheid. Hoe kan iemand hieruit voldoening halen om te leven?”

Nog een leestip: Drie routes naar een zinvol leven?

De Vlaamse boeddhist Frans Goetghebeur kan niets met de gedachte dat wij hier toevallig zijn en dat we helemaal alleen zijn in het heelal. “Hoe kan iemand daaruit voldoening halen om te leven?”

Insjallah – de wil van God

Voor Khalid Benhaddou, imam in Gent, is de wil van God een interessant thema. “Over de insjallah – als God het wil – wordt in de islam al heel lang filosofisch gediscussieerd. Wat zijn mijn wil en vrijheid en wat is Gods wil? In de middeleeuwen trokken vooral die geleerden aan het langste eind die tot de conclusie kwamen dat alles waarover wij kennis kunnen hebben, geschiedt door onze eigen wil. Alles wat wij niet kunnen kennen – toen ziekte en dood – kwam er door de wil van God.” Benhaddou onderschrijft het standpunt dat we niet van alle gebeurtenissen een oorzakelijk verband kunnen aanwijzen. “Je kunt alleen vaststellen dat bepaalde zaken na elkaar gebeuren.”
Zuster Jeanne Devos, die werkt onder de armen in de sloppenwijken van Bombay, India, sluit zich hierbij aan. Pas als je terugkijkt op je leven, kun je de zin van voorbije gebeurtenissen zien, denkt ze.

Zuster Jeanne: “Hoe kom je je eigen bestemming te weten? Dag na dag. Als ik op mijn eigen leven terugkijk, zie ik een mooie lijn. Toen ik ervoor stond, was het gewoon een uitdaging waarop ik ja of nee kon antwoorden. Iedere ‘ja’ brengt een nieuwe uitdaging. Je kunt dat roeping noemen.”
Achteraf gezien is er volgens haar voor alles een reden. “Toch geloof ik niet in een blinde voorzienigheid die alles voor ons regelt. Ik heb niets in mijn leven gepland. Maar achteraf zeg ik: gelukkig dat ik die studentenbeweging heb gehad en met vrijwilligerswerk ben begonnen.”

“Hoe kom je je eigen bestemming te weten? Dag na dag. Als ik op mijn eigen leven terugkijk, zie ik een mooie lijn”

Alles gebeurt met een reden

Maar is er zoiets als voorzienigheid? Anne De Paepe, hoogleraar in de humane en medische genetica in Gent, denkt van wel. “Ik geloof in een grotere orde waarin zaken samenkomen. Niets is toevallig, alles gebeurt met een reden, ook al zie je die niet op het moment zelf. Jaren later begrijp je dat bepaalde dingen moesten gebeuren, opdat de werkelijkheid er nu zo zou uitzien.”
Johnny De Mot, pastoor in Brussel, is voorzichtiger: “Ik heb het gevoel dat de wereld gedragen wordt door God. Maar met de idee dat er een of ander goddelijk plan zou zijn, raak ik in de rats. Als je zijn plan ziet als Liefde die stuwt en zelf liefde wil voortbrengen, ga ik er wel in mee. Maar wij zijn vrije mensen. Dus hebben we ook de vrijheid om niet te kiezen voor de liefde. Misschien ligt net in die vrijheid die God ons toevertrouwt dat onderliggende plan. In die vrijheid zit al besloten dat niet alles volgens een uitgestippeld plan zal verlopen.”

Anniek Gavriilakis heeft Griekse roots. Ze legt uit wat ‘het lot’ betekent: “In Griekse tragedies is het lot een belangrijk thema. Grieken zijn daar heel erg fatalistisch in. Als je aan een westerling vraagt waar de toekomst zich bevindt, wijst hij naar voren. Grieken beleven tijd net andersom. De toekomst ligt achter je en je hebt er geen vat op. De toekomst komt voorbij, toont zich plots in een tragedie of een geschenk. Het is zoals het is. Grieken drinken koffie en wachten. Dat is helemaal anders dan de manier waarop wij op de toekomst vat proberen te krijgen, ze proberen te organiseren en te plannen.” Toch gelooft ze niet dat je niets aan je lot kunt doen; dat alles voorbestemd zou zijn. “Dat zou leiden tot een heel passieve levenshouding. Je hebt als mens wel degelijk impact op de dingen.”

Misschien ook interessant: Kun je bewijzen dat God bestaat?

Anniek Gavriilakis van de Bond Zonder Naam ziet duidelijk verschil tussen haar Griekse roots en onze westerse kijk op gebeurtenissen. “Westerlingen organiseren en plannen. Grieken drinken koffie en wachten.”

Belangrijkste reden om te blijven leven

Aaron Malinsky, rabbijn en docent aan de Universiteit Antwerpen, is genuanceerder. “Zelf geloof ik enerzijds dat er een goddelijk plan is voor elk individueel mens en land. Anderzijds hebben we altijd de mogelijkheid om daar iets aan te veranderen. G.od heeft een oneindig aantal mogelijkheden voor ons klaar. De joodse naam van G.od is daarom ook afgeleid van een werkwoord dat ‘zijn’ en ‘oneindigheid’ betekent. Voor joden is het totaal onmogelijk dat G.od de figuur van een mensengedaante zou aannemen, zoals de christenen geloven. Voor ons staat G.od buiten tijd en ruimte.”

Jean Paul Van Bendegem gelooft eerder dat dingen ‘je overkomen’. Hij vindt het leven hoe dan ook verrassend. “Soms vraag ik me weleens af: waarom gebeurt dat hier en nu, op dit moment? Mijn echtgenote ontmoeten bijvoorbeeld. Sommige gebeurtenissen laat je ongemerkt voorbijgaan, maar bij ons was er een wederzijdse ontvankelijkheid: we hebben elkaar opgemerkt. Voor mij is mijn echtgenote trouwens de belangrijkste reden om te blijven leven.”
Johan Braeckman is nuchter. “De vraag of er een diepere reden ligt achter alles wat gebeurt, is voor mij een pseudovraag. Een vraag die zinvol klinkt, maar dat eigenlijk niet is. Dat betekent niet dat het leven van individuele mensen daarom zinloos is. Wij hebben de merkwaardige eigenschap dat we kunnen nadenken en zin geven, virtueel aan om het even wat. Het Leven, met een hoofdletter, heeft geen zin. Maar jouw en mijn leven mogelijk wel, als we daar zelf voor zorgen.”

“De vraag of er een diepere reden ligt achter alles wat gebeurt, is voor mij een pseudovraag. Een vraag die zinvol klinkt, maar dat eigenlijk niet is. Toch betekent dat niet dat het leven van individuele mensen daarom zinloos is”

Schepping, intelligent design of toeval?

Maar… wat staat er dan aan het begin van ons universum? Een scheppende God? Intelligent design? Of simpelweg toeval? “Die vraag krijg ik vaak. Vanuit filosofie gekoppeld aan wetenschap krijg je verschillende antwoorden”, zegt Leen Decin, sterrenkundige aan de KU Leuven. Decin ziet de mens als waarnemer van en in het universum. “Als zodanig kunnen wij interpreteren en zeggen wat we rondom ons zien. We doen ons best om zo objectief mogelijk te observeren, maar toch blijven wij heel sterk als waarnemer aanwezig. Wij hebben slechts een heel beperkte visie op het universum en dus ook op onze plaats daarin. Als mens leef je diep verbonden met de wetten van het heelal. Dat kan ook moeilijk anders. Als waarnemer zit je er steeds onder, tussen, en in.”

Decin: “Puur biologisch gezien is er een groot aantal toevalligheden die moeten kloppen om te kunnen leiden tot het ontstaan van de mens. Ons universum is 13,7 miljard jaar oud. Als het tien keer jonger of ouder was geweest, had de mens niet kunnen bestaan. Oude sterren brengen nieuwe materie in het universum. Koolstof komt van oude sterren en wij zijn gemaakt van koolstof. Daarom moest het heelal oud genoeg zijn om het ontstaan van de mens mogelijk te maken. Als het heelal tien keer ouder was geweest, zou de zon – die nu een gele dwerg is – een rode reus zijn. Dan slokt de zon de aarde op en dat is uiteraard geen goed nieuws voor het leven hier op aarde.” Ook fysica speelt een rol, legt ze uit. “Je hebt een aantal constanten – bijvoorbeeld de wet van de zwaartekracht – die allemaal precies die waarde hebben die het leven mogelijk maken. Dat is ongelooflijk bijzonder. Als één parameter afwijkend zou zijn, hadden we geen leven hier op aarde. Daarom geloven sommige mensen dat een god gezorgd heeft voor exact deze waarden.”

Lees ook: Maakt de wetenschap God overbodig?

Zijn we gemaakt door een Schepper? Is er intelligent design? Of is ons bestaan het gevolg van puur toeval? De Vlaamse denkers zijn het er niet over eens.

Wetenschap en religie laten samenwerken

Rabbijn Aaron Malinsky gelooft niet dat schepping en wetenschap elkaar uitsluiten. Ze kunnen elkaar zelfs wederzijds bevestigen. “Ik geloof in de schepping, maar ook in de vrijheid van mensen om iets met die schepping te doen en die te verbeteren. Als ik naar de Heilige Schepper ga en hij vraagt mij wat ik gedaan heb, kan ik zeggen dat ik geprobeerd heb om de schepping wat beter te maken. Dat houdt mij zeer sterk bezig.” In zijn optiek staat de wetenschap nog in de kinderschoenen. “Sommigen beweren dat als Darwin hedendaagse onderzoeksmethodieken zou toepassen, hij zichzelf zou tegenspreken. Wetenschap en religie met elkaar laten samenwerken is belangrijk. Einstein – een jood! – toonde aan dat tijd relatief is. Dat inzicht vind je al in de Bijbel. Daarin staat op de eerste bladzijde dat de wereld geschapen is in zes dagen. Maar de duurtijd van de eerste vier dagen kun je niet meten, omdat tijd toen nog niet bestond. Daarvoor heb je hemellichamen nodig.”

Malinsky meent dat je ‘een soort intelligentie’ nodig hebt om te komen waar we nu staan. Anders zou het bestaan van onze werkelijkheid het gevolg zijn van oneindig toeval en voorbij gaan aan alle kansberekening. Johan Braeckman ergert zich aan die gedachte en wijst de suggestie af dat alles voortkomt uit een schepping of intelligent design. “Je moet de realiteit aanvaarden zoals ze is: het bestaan van de mens als soort is een contingent verschijnsel. We hadden hier evengoed niet kunnen zijn. Er zit geen lijn, geen doel en geen plan in de evolutie, noch in de structuur van het universum. Dat is onmiskenbaar slecht nieuws voor bijgeloof en religie, maar als ongelovige humanist vind ik dat veeleer positief.”

“Je moet de realiteit aanvaarden zoals ze is: het bestaan van de mens als soort is een contingent verschijnsel. We hadden hier evengoed niet kunnen zijn”

Puur toeval en blinde drift

Ook psychiater Dirk de Wachter is een non-believer. “Ik denk niet dat er een plan, lot of schepping is. Ik heb niets met de theorie van het intelligent design. We worstelen altijd met zin omdat die kosmisch net niet gegeven is. Ik zie een spanningsveld tussen de zinloosheid van het kosmische gebeuren en de noodzaak tot zingeving bij de mens, anders dan bij de slak, de hond of de geranium.”
Volgens De Wachter danken we ons zelfbewustzijn aan onze neurobiologische en culturele menselijkheid. “Wij beschikken over een cortex die kan reflecteren en we zijn met elkaar verbonden via taal. Daardoor zijn wij op zoek naar zin.”

Misschien ook interessant: Het leven is niet alleen feest

Rik Torfs weet zeker dat het leven meer is dan puur toeval en blinde drift. “Voor mij bestaan die eigenlijk niet. Ze behoren tot het pessimistische gedachtegoed van de mens.” Hijzelf benadert de wereld en het leven als een geschenk: “Waarom zou dat een projectie zijn?” Toch benoemt hij ook de andere kant: “Waarom zou het illusieloze minder menselijk zijn dan de illusie? Misschien is illusieloosheid ook een menselijke eigenschap, zeker in een periode van minder energie in een samenleving.”
Jean Paul Van Bendegem constateert dat de vraag naar het waarom van ons bestaan belangrijk is. “maar laat je vooral geen antwoord aanpraten. Trouwens, als je een antwoord formuleert, is er altijd wel iemand die dat zal aanvechten…”

Dit artikel is gebaseerd op – en een samenvatting van – het hoofdstuk ‘Heeft het leven zin’ uit het boek ‘De Grote Levensvragen’ (uitgeverij Lannoo, 2017). Het boek verscheen naar aanleiding van een groot onderzoek rond grote vragen onder 1000 Vlamingen, uitgevoerd door Why5research. Ook werd onder de noemer ‘De Grote Levensvragen’ een theatertour rond grote vragen opgezet, waaraan verschillende Vlaamse denkers meedoen. De organisatie van de theatertour is in handen van Tamara Trust. Kijk voor meer informatie op: www.degrotelevensvragen.be